Sáng kiến kinh nghiệm Xây dựng và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT nhằm phát triển năng lực cho học sinh

 SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN 
 TRƯỜNG THPT NGHI LỘC 4 
 ----------  ---------- 
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
 ĐỀ TÀI: 
XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG CÂU HỎI THEO TIẾP CẬN PISA 
TRONG DẠY HỌC PHẦN “ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN” ĐỊA LÝ 10 - 
 THPT NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CHO HỌC SINH 
 LĨNH VỰC: ĐỊA LÍ 
 TÁC GIẢ: 
 ĐẶNG THỊ HOA PHƯỢNG - TRƯỜNG THPT NGHI LỘC 4. 
 Năm thực hiện: 2022- 2023 
 SĐT: 0397924584 3.6. Khảo sát sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đề xuất ....................... 47 
3.6.1. Mục đích khảo sát ......................................................................................... 47 
3.6.2. Nội dung và phương pháp khảo sát ............................................................... 47 
1. Kết luận chung .................................................................................................... 48 
1.1. Kết quả đạt được .............................................................................................. 48 
1.2. Hạn chế của đề tài ............................................................................................ 49 
2. Kiến nghị ............................................................................................................. 49 
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 50 
PHỤ LỤC 1 
 PHẦN I. MỞ ĐẦU 
 1. Lý do chọn đề tài 
 Chúng ta đang thực hiện cuộc cách mạng lần thứ tư trong lịch sử nhân loại - 
cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Với cuộc cách mạng này, đã có nhiều tác động lớn 
lao, làm thay đổi ở nhiều khía cạnh về kinh tế, văn hóa, xã hội và đời sống của con 
người. Điều đó, đã ặđ t ra những yêu cầu mới đối với người lao động, và từ đó, cũng 
đặt ra những yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục nước ta phải thay đổi, để phù hợp 
với xu thế và yêu cầu của thời đại. 
 Một trong những mục tiêu đổi mới của giáo dục trong giai đoạn hiện nay là 
phát triển các năng lực của người học, gắn liền thực tiễn với việc dạy học. Chương 
trình giáo dục phổ thông 2018 được xây dựng trên cơ sở “bảo đảm phát triển phẩm 
chất và năng lực người học thông qua nội dung giáo dục với những kiến thức, kĩ 
năng cơ bản, thiết thực, hiện đại; hài hoà đức, trí, thể, mĩ; chú trọng thực hành, vận 
dụng kiến thức, kĩ năng đã học để giải quyết vấn đề trong học tập và đời sống; thông 
qua các phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục phát huy tính chủ động và tiềm 
năng của mỗi học sinh, các phương pháp đánh giá phù hợp với mục tiêu giáo dục 
và phương pháp giáo dục để đạt được mục tiêu đó”. 
 Để tổ chức dạy học đạt được mục tiêu trên, đòi hỏi giáo viên phải tìm kiếm, 
sáng tạo các nội dung dạy học, cụ thể là các tình huống thực tiễn gắn với nội dung 
kiến thức cần dạy, với những vấn đề xã hội quan tâm, tổ chức các hoạt động đa dạng 
và phong phú, thực hiện một cách toàn diện từ đổi mới phương pháp dạy học đến 
cách kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực. Trong những năm qua, thực 
tế dạy học và kiểm tra đánh giá ở các trường phổ thông theo hướng tiếp cận năng 
lực của người học đã được quan tâm. Tuy nhiên, công tác này vẫn cần tiếp tục được 
triển khai một cách đồng bộ, tích cực hơn nữa. 
 Chương trình đánh giá học sinh quốc tế (The Programme for International 
Student Assessment- PISA) được xây dựng và điều phối bởi tổ chức hợp tác và phát 
triển kinh tế (OECD) vào cuối thập niên 90. Các câu hỏi trong PISA phản ánh năng 
lực lĩnh hội và áp dụng những kiến thức trong nhà trường vào các môi trường ngoài 
nhà trường của học sinh, gắn lý thuyết với đời sống hiện thực, với các tình huống 
thiết thực và yêu cầu học sinh suy nghĩ, vận dụng vào đời sống hằng ngày; giúp học 
sinh thấy được vai trò quan trọng của kiến thức trong cuộc sống. Câu hỏi trong PISA 
đánh giá năng lực theo nhiều mức độ, vừa có tính vừa sức vừa có tính thách thức, 
phù hợp với học sinh ở độ tuổi THPT. Nếu sử dụng câu hỏi theo hướng tiếp cận 
PISA một cách phù hợp sẽ giúp giáo viên đánh giá được năng lực vận dụng tri thức 
vào những tình huống mà các em gặp phải trong cuộc sống, giúp các em có những 
hiểu biết sâu sắc, thấu đáo hơn về những vấn đề đã được tìm hiểu, từ đó kích thích 
được sự say mê tìm tòi, khám phá của các em. 
 Trong chương trình địa lý THPT, phần “Địa lí tự nhiên” là phần lớn của 
chương trình địa lí lớp 10. Với các bài học về địa lí tự nhiên, gắn với rất nhiều vấn 
 1 Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng câu hỏi theo 
tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí nhằm phát triển năng lực cho học sinh. 
 Chương 2. Xây dựng và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học 
phần “Địa lí tự nhiên”- Địa lí 10 THPT nhằm phát triển năng lực cho học sinh. 
 Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 
 PHẦN II. NỘI DUNG 
 Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng câu hỏi theo 
 tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí nhằm phát triển năng lực cho học sinh 
1.1. Cơ sở lí luận 
 1.1.1. Câu hỏi theo tiếp cận PISA 
 1.1.1.1. Khái niệm PISA 
 PISA là bốn chữ cái viết tắt của cụm từ “The Programme for International 
Student Assesment”. Đây là “ Chương trình đánh giá học sinh quốc tế”, một 
chương trình do Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế thế giới - Organization for 
Economic Cooperation and Development - OECD sáng lập và tổ chức thực hiện. 
 Khảo sát PISA đánh giá học sinh ở độ tuổi 15 (15 năm 3 tháng đến 16 năm 2 
tháng), là lúc các em kết thúc chương trình giáo dục ở hầu hết các trường phổ thông 
trên thế giới. Mục đích của cuộc khảo sát là nhằm đánh giá xem học sinh đã được 
chuẩn bị để đối mặt với những thách thức của cuộc sống xã hội hiện đại ở mức độ 
nào trước khi bước vào cuộc sống. 
 1.1.1.2. Mục đích của PISA 
 Mục tiêu tổng quát của chương trình PISA nhằm kiểm tra xem, khi đến độ 
tuổi kết thúc giai đoạn giáo dục bắt buộc, HS đã được chuẩn bị để đáp ứng các thách 
thức của cuộc sống sau này ở mức độ nào. 
 Song song với mục đích chung, chương trình đánh giá PISA còn hướng vào 
các mục đích cụ thể sau: 
 - Câu hỏi PISA quan tâm đến sự phát triển người học, từ đó tạo động cơ cho 
người học, giúp người học có trách nhiệm hơn đối với việc học của mình. Cho phép 
GV nhận dạng và kích thích khả năng sáng tạo của HS. 
 - Câu hỏi PISA sẽ đánh giá mức độ nắm vững tri thức khoa học của HS ở mức 
độ tích hợp, chứ không đánh giá một cách đơn lẻ. 
 - Câu hỏi PISA có khả năng đánh giá mức độ áp dụng tri thức khoa học vào 
thực tiễn của HS. 
 1.1.1.3. Các năng lực được đánh giá của PISA 
 PISA tập trung đánh giá ở ba năng lực: 
 3 Về nguồn gốc, khái niệm năng lực (Tiếng Anh: Competency) bắt nguồn từ 
tiếng La tinh “competencia”. 
 Năng lực là tập hợp toàn bộ các kỹ năng, kiến thức, khả năng, hành vi của một 
người có thể đáp ứng đối với một công việc nhất định nào đó, đây cũng là một trong 
những yếu tố quan trọng để cá nhân có thể hoàn thành một việc nào đó hiệu quả hơn 
so với người khác. 
 Năng lực được hình thành trên cơ sở các tư chất tự nhiên của cá nhân. Tuy 
nhiên điều này không có nghĩa năng lực hoàn toàn có sẵn trong mỗi con người, nó 
phải trải qua quá trình công tác, rèn luyện thường xuyên mà có được. 
 1.1.2.2. Phát triển năng lực 
 Phát triển năng lực là phát triển những khả năng hoàn thành nhiệm vụ đặt ra, 
phát triển nhân cách, trong đó tính tích cực hoạt động và giao lưu của cá nhân đóng 
vai trò quyết định. 
1.2. Cơ sở thực tiễn 
 1.2.1. Tổng quan các nghiên cứu liên quan đến đề tài 
 Trong quá trình nghiên cứu, tìm hiểu và tra cứu trên các phương tiện thông 
tin, các website . cho biết đã có ộm t số công trình nghiên cứu về việc xây dựng 
và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA ở các môn học khác. Tuy nhiên, chưa có công 
trình nào nghiên cứu chuyên sâu về xây dựng và sử dụng câu hỏi tiếp cận PISA 
theo định hướng phát triển năng lực HS phần "Địa lí tự nhiên" lớp 10 THPT. Vì thế 
đề tài được tôi nghiên cứu để có những đóng góp về lý luận và thực tiễn đối với việc 
xây dựng và sử dụng câu hỏi tiếp cận PISA theo định hướng phát triển năng lực HS 
thông qua dạy học Địa lí trong trường THPT. 
 1.2.2. Thực trạng nghiên cứu 
 Để tiến hành tìm hiểu về thực trạng xây dựng và sử dụng câu hỏi theo tiếp cận 
PISA trong dạy học địa lí ở các trường THPT, tôi đã tiến hành khảo sát bằng phiếu 
điều tra đối với GV và HS tại các trường THPT ở Nghệ An, Hà Tĩnh. Phiếu khảo sát 
GV và HS (có trong Phụ lục kèm theo). 
 Qua điều tra, tôi đã thu nhận được tổng cộng 17 ý kiến của GV và 253 ý kiến 
của HS từ các trường THPT. Sau khi tiến hành tổng hợp, xử lí mẫu điều tra và đưa 
vào phân tích chúng tôi thu được kết quả như sau: 
 * Kết quả khảo sát đối với GV: 
 Bảng 1.1. Kết quả khảo sát hiểu biết của GV về chương trình 
 PISA: 
 Hiểu biết của GV về PISA Tỉ lệ(%) 
 Chưa hiểu biết gì về PISA 11,7% 
 Đã được nghe đến nhưng chưa hiểu 31% 
 Đã biết về PISA 57,3% 
 5 * Kết quả khảo sát đối với HS: 
 Bảng 1.3. Kết quả khảo sát HS về mức độ GV vận dụng dạy học 
 gắn với thực tiễn: 
 Mức độ Tỉ lệ 
 1. Thường xuyên 5,9% 
 2. Thỉnh thoảng 64,5% 
 3. Hiếm khi 24,9% 
 4. Không vận dụng 4,7% 
 Bảng 1.4. Kết quả khảo sát HS về mức độ hứng thú khi giáo viên 
 sử dụng câu hỏi theo tiếp cận PISA vào quá trình dạy học địa lí: 
 Mức độ Tỉ lệ 
 1. Rất hứng thú 16% 
 2. Hứng thú 64% 
 3. Bình thường 16% 
 4. Không hứng thú 4% 
 Từ số liệu thu thập được ở trên, tôi rút ra một số nhận xét: 
 - Đối với GV: Phần lớn GV đã nghe hoặc biết đên PISA, nhận thức được sự 
cần thiết của câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học địa lí, tuy nhiên các tài liệu 
về PISA chưa nhiều nên việc hiểu và vận dụng PISA còn hạn chế. Vấn đề trở ngại 
lớn nhất để vận dụng câu hỏi PISA vào các khâu của quá trình dạy học là vấn đề 
thiết kế câu hỏi theo PISA. GV chưa có được cơ sở lí thuyết làm nền tảng, chưa nắm 
được quy trình xây dựng, nên đa số GV vận dụng PISA còn ở mức độ thấp hoặc 
không vận dụng. 
 - Đối với HS: Đa số các em hào hứng với tiết học có sử dụng câu hỏi theo tiếp 
cận PISA bởi nó giúp các em vận dụng được kiến thức lí thuyết vào giải quyết các 
vấn đề thực tiễn gần gũi với cuộc sống, giúp các em có cơ hội tìmhiểu thế giới xung 
quanh. HS mong muốn GV cho các em tiếp xúc nhiều hơn với loại câu hỏi này. 
 7 địa phương , đất nước, các vấn đề toàn cầu để thu hút sự quan tâm của học sinh, giúp 
các em tiếp cận, tập dượt giải quyết các vấn đề có tính thực tiễn. 
 Đồng thời, khi đưa các tình huống thực tiễn vào các khâu của quá trình giảng 
dạy cũng cần có sự hấp dẫn, sáng tạo, lôi cuốn đối với học sinh, giúp các em thấy 
hứng thú đối với vấn đề đặt ra của câu hỏi, hứng thú khám phá. Những vấn đề đưa 
ra cần phải gần gũi, hoặc độc đáo, phù hợp với sự quan tâm của các em, hoặc đánh 
vào tâm lí thích tìm hiểu và bàn luận những vấn đề có tính thời sự, cập nhật, có tính 
nóng hổi. 
 - Tính linh hoạt: Câu hỏi theo PISA được sử dụng trong các tiết học cần đảm 
bảo tính linh hoạt, có thể sử dụng với nhiều phương pháp dạy học tích cực khác 
nhau, trong nhiều hoạt động khác nhau của tiết học. Ngoài ra, câu hỏi theo PISA 
cũng có thể sử dụng trong các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm sáng tạo...Vì thế, 
giáo viên cần có sự linh hoạt trong quá trình sử dụng để khai thác được tốt nhất ý 
nghĩa của câu hỏi cũng như tạo được sự hấp dẫn, thích thú đối với HS. Tuy nhiên, 
cũng cần tránh tình trạng sử dụng quá nhiều hoặc lạm dụng câu hỏi PISA trong quá 
trình học tập vì điều này có thể tạo ra hiệu ứng ngược trong quá trình dạy học. 
 - Phát huy được tính sáng tạo đối với học sinh: Đối với câu hỏi PISA, ngoài 
các dạng câu hỏi với các đáp án đã định hướng trước theo hình thức trắc nghiệm 
khách quan, các câu hỏi có - không, đúng - sai, còn có các câu hỏi mở trả lời ngắn. 
GV cần đưa vào các câu hỏi mở đòi hỏi HS viết câu trả lời dạng lập luận hoặc trình 
bày chi tiết. Trong những tình huống thích hợp, GV có thể đưa ra các câu hỏi mở 
gây sự tranh luận của cả lớp nhằm phát triển tính tư duy, lập luận theo quan điểm 
riêng của các em. 
2.4. Quy trình xây dựng câu hỏi theo tiếp cận PISA 
 Quy trình xây dựng hệ thống câu hỏi theo tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí 
nhằm phát triển năng lực cho HS gồm 5 bước: 
 Bước 1: Lựa chọn đơn vị nội dung kiến thức phù hợp với các mục tiêu giáo 
dục. 
 Bước 2: Dựa vào mục tiêu của bài học, nội dung học tập, xác định các yêu 
cầu cần đạt sau khi học tập, từ đó xác định năng lực, tiêu chí và mức độ biểu hiện 
của năng lực. 
 Bước 3: Chọn chủ đề, tình huống, bối cảnh của phần dẫn, thiết kế câu hỏi, xây 
dựng hướng dẫn chấm. 
 Câu hỏi tiếp cận PISA được xây dựng trong phần: "Địa lí tự nhiên" - Địa lí 10 
THPT được gắn với bối cảnh/tình huống thực tế hoặc giả định, do đó, để tìm ra 
phương án trả lời hoặc cách giải quyết nhiệm vụ đòi hỏi HS phải vận dụng khả năng 
phân tích, tổng hợp, đánh giá và vận dụng kiến thức. Các câu hỏi được xây dựng 
theo hướng mở giúp HS tiếp cận theo nhiều hướng khác nhau, góp phần hình thành 
và phát triển toàn diện năng lực ở HS. Các câu hỏi này không chỉ có một đáp án duy 
 9