Sáng kiến kinh nghiệm Vận dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học văn miêu tả Lớp 5

 MỤC LỤC
1. MỞ ĐẦU...............................................................................................................
 1.1 LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI:....................................................................................
 1.2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU:........................................................................2
 1.3. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU: .....................................................................2
 1.4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU: ...............................................................2
2. NỘI DUNG .........................................................................................................3
 2.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN: .........................................................................................3
 2.2. THỰC TRẠNG:............................................................................................4
 2.3. CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN...................................................................8
 2.4. HIỆU QUẢ CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM.....................................17
 MỘT SỐ MINH CHỨNG DẠY VÀ HỌC .......................................................20
3. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ....................................................................23
 3.1. KẾT LUẬN.................................................................................................23
 3.2. NHỮNG KHUYẾN NGHỊ .........................................................................24
TÀI LIỆU THAM KHẢO .....................................................................................25 mình đã tìm ra chìa khóa giải quyết vấn đề mà bản thân và các đồng nghiệp đặt 
ra. Sơ đồ tư duy giúp gì cho học sinh trong môn Tập làm văn ? Qua việc giảng 
dạy, ứng dụng Sơ đồ tư duy vào môn học, bản thân tôi thấy được vai trò rất lớn 
của Sơ đồ tư duy trong việc lập dàn ý cho bài văn miêu tả.
 Từ những lí do khách quan và chủ quan trên, để khắc phục những hạn chế 
trong việc dạy Tập làm văn ở Tiểu học, góp phần nâng cao chất lượng dạy học 
trong nhà trường. Với tinh thần học hỏi, dám nghĩ dám làm vươn lên trong đổi 
mới sáng tạo, tôi chọn đề tài “Vận dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học văn miêu tả 
lớp 5” 
1.2. Mục đích nghiên cứu:
 - Chỉ ra cách sử dụng Sơ đồ tư duy, vận dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập 
dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5. 
 - Đề xuất cách ứng dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập dàn ý trong dạy học 
văn miêu tả lớp 5, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học văn miêu tả lớp 5 nói riêng 
và Tập làm văn nói chung. 
1.3. Đối tượng nghiên cứu:
 - Thực trạng của việc dạy học lập dàn ý văn miêu tả lớp 5.
 - Cách ứng dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập dàn ý trong dạy học văn miêu 
tả lớp 5, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học văn miêu tả lớp 5 nói riêng và Tập 
làm văn nói chung. 
1.4.Phương pháp nghiên cứu:
 - Phương pháp nghiên cứu lí luận. 
 - Phương pháp điều tra, phỏng vấn, quan sát.
 - Phương pháp thống kê toán học.
 - Phương pháp so sánh. 
 - Phương pháp thực nghiệm,... mạng lưới ý tưởng đến diễn đạt thành lời. Quá trình này cũng chú trọng đến yêu 
cầu về tính mạch lạc, logic và mang dấu ấn cá nhân. 
 Căn cứ sau cùng có thể đề cập đến là yếu tố tâm lí của học sinh tiểu học 
với đặc điểm tư duy mang đậm màu sắc xúc cảm và trực quan cụ thể, tuy có 
chuyển dần từ tính cụ thể sang trừu tượng khái quát nhưng còn ở mức độ sơ 
đẳng. Vì thế, sơ đồ tư duy với ưu thế về cách thể hiện trực quan sẽ giúp học sinh 
dễ nắm bắt nội dung trọng tâm, tạo cho học sinh sự hứng thú nên sẽ là điều kiện 
mở ra những liên tưởng, tưởng tượng sáng tạo về đối tượng miêu tả. 
 * Đôi nét về thể loại Văn miêu tả trong Chương trình Tiếng Việt lớp 5 
 Thể loại Văn miêu tả trong chương trình Tiếng Việt lớp 5 bao gồm 33 tiết 
dành cho việc rèn luyện kĩ năng viết văn miêu tả ở hai thể loại tả cảnh và tả 
người. Trong hai thể loại này, đối tượng miêu tả phong phú, sinh động nhưng rất 
gần gũi với đời sống hằng ngày của các em, chẳng hạn: tả một buổi trong ngày, 
tả một hiện tượng tự nhiên, tả trường học, tả cảnh địa phương em; hay tả thầy, 
cô giáo, người thân,...Thông qua các bài học, học sinh được trang bị những kiến 
thức và kĩ năng cần thiết để viết được một bài văn tả cảnh, bao gồm: cấu trúc 
của bài văn tả cảnh; kĩ năng quan sát, lập dàn ý; viết đoạn văn trong bài văn 
miêu tả, liên kết đoạn văn và hoàn chỉnh bài văn. Ngoài ra, môn Tập làm văn 
lớp 5 cũng gợi ra cho học sinh các kĩ năng thay đổi góc quan sát theo không 
gian và thời điểm quan sát theo thời gian để tạo ra những phát hiện mới mẻ hay 
thay đổi vai người miêu tả để có những cảm nhận sáng tạo. Quan điểm của dạy 
học Tập làm văn lớp 5 trong chương trình tiểu học áp dụng từ năm 2000 là 
không dạy riêng từng đối tượng miêu tả như trong chương trình Cải cách Giáo 
dục mà chủ yếu là rèn luyện cho học sinh nhận biết cách tả thông qua dạy các kĩ 
năng quan sát, tìm và sắp xếp ý trong quan sát, biết triển khai mỗi ý để nói và 
viết thành đoạn, biết cách sắp xếp ý để viết thành bài. Trên cơ sở này, bài viết 
đưa ra gợi ý về quy trình hướng dẫn học sinh khai thác các chức năng của sơ đồ 
tư duy để lập dàn ý cho một bài văn miêu tả cụ thể trong chương trình Tập làm 
văn lớp 5. 
2.2. Thực trạng:
 * Đối với giáo viên:
 - Một số giáo viên còn lúng túng trong việc hoạch định chương trình, 
chưa hiểu hết ý đồ của sách giáo khoa, chưa nhận thức được tầm quan trọng của 
việc dạy Tập làm văn. khăn về nội dung càng được nhân lên do các em chưa nắm được phương pháp 
quan sát, sử dụng ngôn ngữ miêu tả, từ ngữ đặc sắc còn nghèo nàn và các biện 
pháp nghệ thuật lồng ghép vào bài văn còn rất ít. 
 Hiện nay có rất nhiều loại sách tham khảo cho học sinh, giúp cho học sinh 
có cái nhìn đa dạng, phong phú hơn. Nhưng những cuốn sách tham khảo của 
phân môn Tập làm văn lại thường đưa ra các bài văn mẫu hoàn chỉnh nên khi 
làm văn các em thường dựa dẫm, ỉ lại vào bài mẫu, có khi còn sao chép y 
nguyên bài văn mẫu vào bài làm của mình. Cách cảm, cách nghĩ của các em 
không phong phú mà thường đi theo lối mòn khuôn sáo, tẻ nhạt. Một thực tế nữa 
đó là học sinh lớp 5 tuy các em đó được tiếp xúc và thực hành các bài tập làm 
văn ở lớp 2 và lớp 3 và đặc biệt chương trình Tập làm văn lớp 4 thể loại miêu tả 
xong các em vẫn viết văn theo kiểu công thức cứng nhắc, câu văn chỉ dừng ở 
mức độ có đủ chủ ngữ, vị ngữ rất ít những câu văn có sử dụng các biện pháp 
nghệ thuật, bài văn thiếu sinh động, hấp dẫn. Thực tế cho thấy, khá nhiều học 
sinh Tiểu học ham thích học văn và có khả năng viết văn nhưng thực tế việc dạy 
văn cho các em chưa đạt kết quả cao như mong muốn. Rất nhiều các bài văn 
được viết theo một dàn ý giống nhau, rất máy móc, rất thiếu cảm xúc và thiếu 
tính chân thực, cả giáo viên và học sinh nhiều khi còn lệ thuộc vào bài văn 
mẫu. Khi học văn miêu tả, học sinh hiểu về văn miêu tả còn chưa sâu, nghèo 
nàn, tư duy hình tượng chưa rõ nét, do đó ảnh hưởng không nhỏ đến việc học và 
làm văn.
 Với thực trạng trên, ngay từ đầu năm học, tôi đã tiến hành điều tra khảo 
sát 49 học sinh lớp 5A trường Tiểu học Ngũ Hiệp phân môn Tập làm văn, kết 
quả như sau:
 Điểm Số lượng HS Tỉ lệ Ghi chú
 10 0 0 %
 9 8 16,33 %
 8 12 24,49 %
 7 16 32,65 %
 6 10 20,41 %
 5 3 6,12 % Văn miêu tả mang tính thông báo thẩm mĩ, tính rung động, tính hình 
tượng, chứa đựng tình cảm của người viết. Mỗi bài văn miêu tả của học sinh là 
kết quả của sự sáng tạo, nó được coi như là một sáng tác có giá trị nghệ thuật. Vì 
vậy, nó phải tuân theo những quy định để làm ra một tác phẩm nghệ thuật.
 Yêu cầu chung của một bài Tập làm văn miêu tả:
 - Trình bày bài viết theo đúng dàn ý văn miêu tả.
 - Nếu được hình ảnh bao quát và đặc điểm nổi bật của đối tượng được 
miêu tả.
 - Nêu được hoạt động, sắc thái tình cảm của đối tượng được tả.
 - Nêu được nhận xét, tình cảm của học sinh đối với đối tượng đang được 
miêu tả.
 - Liên hệ được thực tế, bài học, tầm quan trọng, ích lợi của đối tượng 
được miêu tả trong đời sống con người.
 - Sử dụng từ ngữ, hình ảnh chuẩn xác (có so sánh, nhân hóa...).
 - Viết câu văn đúng, gãy gọn, mạch lạc, súc tích.
 - Viết đúng chính tả, ngắt câu và sử dụng dấu câu đúng.
 - Trình bày bài viết sạch đẹp, đúng quy định.
2.3.3. Để viết được một bài văn miêu tả hoàn chỉnh, học sinh cần có rất 
nhiều kĩ năng như : 
 Xác định đúng yêu cầu của đề bài; quan sát, tìm ý miêu tả; lập dàn ý ; viết 
đoạn văn, viết bài, trình bày ý định miêu tả ; chỉnh sửa hoàn thiện bài 
viết,... Trong các kĩ năng trên, lập dàn ý là khâu vô cùng quan trọng và không dễ 
đối với học sinh. Sơ đồ tư duy là một công cụ có thể sử dụng để tập hợp và triển 
khai một cách hiệu quả. Những ứng dụng Sơ đồ tư duy của vào dạy học Tập làm 
văn cho học sinh Tiểu học bước đầu đã có hiệu quả rõ rệt. Sơ đồ tư duy được 
xem là một phương tiện trực quan đơn giản có ưu điểm trong việc giúp sản sinh, 
hình dung cũng như cấu trúc và phân loại các ý tưởng. Trong dạy học, công cụ 
này có thể được sử dụng để biến những ý tưởng và suy nghĩ rời rạc, tản mạn 
thành sơ đồ có cấu trúc và hình ảnh rõ ràng. Hơn nữa , nó giúp học sinh liên kết 
và gợi nhớ lại những kinh nghiệm đã có, làm cho ý tưởng của các em thêm 
phần phong phú, sáng tạo. Việc dạy học sinh ứng dụng Sơ đồ tư duy vào lập dàn 
ý cho bài văn miêu tả được thực hiện qua:
 2.3.4. Hướng dẫn học sinh vẽ Sơ đồ tư duy trong văn miêu tả 5 
 - Trước khi giúp học sinh Sơ đồ tư duy vận dụng vào việc lập dàn ý cho 
bài văn miêu tả nhất thiết giáo viên phải giúp học sinh hiểu về Sơ đồ tư duy, biết 
cách vẽ Sơ đồ tư duy, ứng dụng trong môn học, các dạng bài mà giáo viên định Từ Sơ đồ tư duy mà học sinh đã hoàn thành, học sinh phải : 
 - Diễn đạt bằng ý lời nói. 
 - Diễn đạt ý bằng cách viết câu, đoạn, bài. 
 * Một số lưu ý khi hướng dẫn học sinh vẽ Sơ đồ tư duy
 - Để đảm bảo cho yêu cầu xác lập trọng tâm miêu tả, màu sắc và kích 
thước của các nhánh (chính, phụ) phải thể hiện điểm nhấn của các trọng tâm 
miêu tả ; thể hiện sự liên kết giữa các ý khác bậc và cùng bậc; màu sắc còn có 
thể dùng thể hiện cảm xúc, đặc trưng của đối tượng miêu tả.
 - Sơ đồ tư duy thường trình bày theo chiều ngang, mỗi dòng chỉ có một từ 
ngữ khóa (hoặc tranh, ảnh) được đặt trên vạch liên kết và nhánh chính được nối 
với chủ đề bằng nét đậm ; sơ đồ là một hệ thống mở, không giới hạn những liên 
tưởng độc đáo về đối tượng miêu tả, bất kì từ ngữ nào trong sơ đồ cũng có thể 
mở rộng ý thành một chùm các liên kết. Đây là những yêu cầu để đảm bảo tính 
mạch lạc và độc đáo của của Sơ đồ tư duy.
 - Để kích thích những liên tưởng thú vị, giáo viên có thể xây dựng hệ 
thống câu hỏi nhằm khắc phục rào cản tư duy. Hướng dẫn học sinh dùng biện 
pháp so sánh, nhân hóa trong quá trình liên tưởng, diễn đạt.
 - Đây là việc làm rất cần thiết bởi trước khi ứng dụng Sơ đồ tư duy nhất 
thiết học sinh phải hiểu về Sơ đồ tư duy, biết cách vẽ rồi mới đến ứng dụng nó 
vào công việc lập dàn ý cho bài văn.
 *Sử dụng sơ đồ tư duy trong từng kiểu bài:
 + Kiểu bài tả cảnh:
 Tiết 1: Học sinh nhận biết cấu tạo của bài văn miêu tả và bước đầu 
làm quen với SĐTD.
 Bài minh họa. Cấu tạo của bài văn tả cảnh (Tiếng Việt 5, tập 1, tr 12)
 Mục tiêu: HS hiểu được dàn ý của bài văn tả cảnh gồm 3 phần:
 * Mở bài (Giới thiệu bao quát cảnh sẽ tả.)
 * Thân bài (Tả từng phần của cảnh hoặc sự thay đổi của cảnh theo thời 
 gian), 
 * Kết bài (Nêu nhận xét hoặc cảm nghĩ của người viết.)
 Cách tiến hành: Dùng sơ đồ tư duy khái quát kiến thức về cấu tạo bài 
 văn tả cảnh.
 Bước 1: Hình thành kiến thức
 Giáo viên cho học sinh phân tích hai ngữ liệu mẫu: Tiết 2: Ứng dụng Sơ đồ tư duy để phân tích cấu tạo của một bài văn 
miêu tả cụ thể
 Bài minh họa. Luyện tập tả cảnh (Tiếng Việt 5, tập 1, trang 14)
 Mục tiêu: Học sinh biết vận dụng sơ đồ tư duy để phân tích cấu tạo một 
bài văn tả cảnh cụ thể.
 Cách tiến hành:
 Bước 1: Củng cố lại cấu tạo bài văn tả cảnh (hoạt động cá nhân)
 - Dựa vào sơ đồ tư duy đã thành lập, giáo viên mời học sinh nhắc lại cấu 
tạo bài văn tả cảnh;
 - HS đọc lại ngữ liệu: “Quang cảnh làng mạc ngày mùa” (Tô Hoài).
 Bước 2: GV hướng dẫn học sinh minh họa cấu tạo bài văn “Quang cảnh 
làng mạc ngày mùa” bằng Sơ đồ tư duy
 Chuẩn bị
 Dụng cụ: giấy trắng A4, bút màu, tranh ảnh.
 Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ là “Quang cảnh làng 
mạc ngày mùa”.
 HS tiến hành theo nhóm 4
 Học sinh lập Sơ đồ tư duy theo gợi ý của giáo viên:
 - Tác giả miêu tả cảnh làng mạc ngày mùa theo trình tự nào? (Định 
hướng hoạc sinh phân bố các nhánh chính).
 - Tác giả chọn miêu tả những phần nào của cảnh? (Bậc 1).
 - Trong từng phần của cảnh, tác giả đã chọn lọc những cảnh, những vật nào 
để tả? Tác giả dùng các giác quan nào để quan sát từng cảnh vật đó? (Bậc 2).
 - Tác giả miêu tả những cảnh, những vật thông qua các từ ngữ nào? (Bậc 3).
 - Các em dùng những hình ảnh nào để minh họa cho các từ ngữ miêu tả đó?
 Đại diện của các nhóm học sinh lên thuyết minh về Sơ đồ tư duy mà nhóm 
 mình đã thiết lập.
 Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện Sơ đồ tư duy về 
 cấu tạo bài văn tả cảnh. Giáo viên là người cố vấn giúp học sinh hoàn chỉnh 
 Sơ đồ tư duy.
 Giáo viên tổng kết ý của các nhóm, gợi ý mở rộng thêm và hoàn thiện Sơ 
 đồ tư duy (Giáo viên đã chuẩn bị cơ bản trên màn hình trình chiếu) , mời học 
 sinh lên trình bày một lần nữa về cấu tạo của bài văn tả cảnh.