Sáng kiến kinh nghiệm Ứng dụng sơ đồ tư duy trong dạy, học nhằm tăng cường hứng thú học tập cho học sinh Lớp 4

 2
 I. ĐẶT VẤN ĐỀ
 1. Lí do chọn đề tài
 Ở bất cứ một chế độ nào, xã hội nào cũng phải đặt nền tảng giáo dục lên vị 
trí hàng đầu. Vì giáo dục có vai trò hết sức quan trọng đối với sự tồn tại và phát 
triển của một dân tộc cũng như toàn thể nhân loại. Giáo dục có tương quan chặt 
chẽ với đời sống xã hội, tác động đến cấu trúc xã hội, đến các bộ phận xã hội. Vì 
thế từ trước đến nay Đảng và Nhà nước ta đặc biệt quan tâm đến công tác giáo 
dục, coi giáo dục là quốc sách hàng đầu để xây dựng và phát triển đất nước.
 Đất nước ta đang bước vào thời kì đổi mới với quyết tâm công nghiệp hoá, 
hiện đại hoá đất nước, thực hiện thắng lợi mục tiêu “Dân giàu nước mạnh, xã hội 
công bằng, dân chủ văn minh”. Để đạt được mục tiêu trên thì yếu tố con người 
đóng vai trò then chốt. Vì vậy, Đại hội IX đã khẳng định nguồn nhân lực là nhân 
tố quyết định sự phát triển đất nước trong thời kỳ công nghiệp hoá hiện đại hóa. 
Nghị quyết Đại hội X cũng nhấn mạnh giáo dục và đào tạo cùng với khoa học và 
công nghệ là nền tảng và động lực thúc đẩy công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất 
nước. Để đáp ứng yêu cầu to lớn, cấp bách đó, cần tạo sự chuyển biến cơ sơ toàn 
diện về giáo dục và đào tạo, đặc biệt là nâng cao chất lượng dạy và học.
 Những năm gần đây, giáo dục Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên 
cứu, đưa ra thử nghiệm, chọn ra những giải pháp tối ưu nhất và đã tiến những 
bước tiến vượt bậc, thu dần khoảng cách với các nước bạn trong khu vực. Trọng 
tâm là đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy 
tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học. 
Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tự cập nhật và đổi mới 
tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực nhằm đào tạo ra những con người có thể đáp 
ứng được những đổi mới của đất nước trong giai đoạn hiện nay.
 Trong hệ thống Giáo dục quốc dân, Tiểu học là giai đoạn thứ nhất của “giáo 
dục bắt buộc”. Đây là bậc học quan trọng đối với sự phát triển của trẻ em cả về 
nhân cách và năng lực. Nó đặt nền móng vững chắc cho giáo dục phổ thông, cho 
toàn bộ hệ thống giáo dục quốc dân, chính vì vậy việc nâng cao chất lượng giáo 4
những đề xuất nhằm nâng cao chất lượng dạy và học cho học sinh lớp 4.
 3. Đối tượng nghiên cứu
 - Ứng dụng sơ đồ tư duy trong dạy học, nhằm tạo hứng thú cho học sinh 
lớp 4.
 4. Đối tượng khảo sát
 - Giáo viên khối 4 và việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học của giáo 
viên.
 - Học sinh khối 4; Khả năng nhận thức và sự hứng thú trong học tập.
 5. Phương pháp nghiên cứu
 - Phương pháp điều tra.
 - Phương pháp quan sát.
 - Pháp pháp phỏng vấn.
 - Phương pháp phân tích sản phẩm.
 - Phương pháp tổng kết kinh nghiệm.
 - Phương pháp thực nghiệm.
 - Phương pháp thống kê.
 - Phương pháp trò chuyện
 - Một số phương pháp khác.
 6. Phạm vi và thời gian nghiên cứu
 - Phạm vi nghiên cứu: Ứng dụng sơ đồ tư duy trong dạy - học nhằm tăng 
cường hứng thú học tập cho học sinh lớp 4.
 - Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 9/2022 đến tháng 4/2023.
 II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
 1. Cơ sở lí luận
 1.1. Cơ sở lý luận về dạy học
 a. Khái niệm
 Dạy học là một quá trình gồm toàn bộ các thao tác có tổ chức, có định 
hướng giúp người học từng bước có năng lực tư duy và năng lực hành động với 
mục đích chiếm lĩnh các giá trị tinh thần, các hiểu biết, các kỹ năng, các giá trị 6
như hình thành nhân cách của con người. Giáo dục diễn ra thường xuyên, liên tục 
ở nhiều môi trường hoạt động của con người (trong gia đình, nơi làm việc, trong 
nhà trường, trong quan hệ xã hội,...), trong đó môi trường nhà trường có vai trò 
quyết định.
 b. Vai trò của Giáo dục và Đào tạo
 Hiện nay, cuộc cách mạng khoa học công nghệ phát triển ngày càng nhanh. 
Kinh tế tri thức có vai trò ngày càng nổi bật trong quá trình phát triển lực lượng 
sản xuất. Trong bối cảnh đó, giáo dục đã trở thành nhân tố quyết định đối với sự 
phát triển kinh tế xã hội. Các nước trên thế giới kể cả những nước đang phát triển 
đều coi giáo dục là nhân tố hàng đầu quyết định sự phát triển nhanh và bền vững 
của mỗi quốc gia. Giáo dục và Đào tạo là một vấn đề hết sức quan trọng trong 
đời sống chính trị của mỗi nước, là biểu hiện trình độ phát triển của mỗi nước. Vì 
vậy, ngay từ khi giành được chính quyền, Hồ Chí Minh đã chỉ rõ”một dân tộc dốt 
là một dân tộc yếu”. Do đó, xác định Giáo dục và Đào tạo là một nhiệm vụ quan 
trọng của cách mạng Việt Nam.
 1.4. Cơ sở lý luận về sơ đồ tư duy
 a. Khái niệm
 Sơ đồ tư duy là phương pháp được đưa ra như là một phương tiện mạnh để 
tận dụng khả năng ghi nhận hình ảnh của bộ não. Đây là cách để ghi nhớ chi tiết, 
để tổng hợp, hay để phân tích một vấn đề ra thành một dạng của lược đồ phân 
nhánh. Sơ đồ tư duy còn gọi là bản đồ tư duy, lược đồ tư duy.... là hình thức ghi 
chép nhằm tìm tòi đào sâu, mở rộng một ý tưởng, tóm tắt ý chính của một nội 
dung, hệ thống hóa một chủ đề bằng cách kết hợp việc sử dụng hình ảnh, đường 
nét, màu sắc, chữ viết.
 b. Đặc điểm của sơ đồ tư duy
 Sơ đồ tư duy được thể hiện rất rõ nét và rõ trọng tâm :
 - Đối tượng được quan tâm được tóm lược trong một hình ảnh trung tâm.
 - Từ hình ảnh trung tâm, chủ đề chính được tỏa thành các nhánh.
 - Mỗi nhánh được cấu thành từ một hình ảnh hay từ khóa. 8
biến đổi thành kỹ năng. Thực tế đã có rất nhiều tiết dạy hay, rất nhiều các chuyên 
đề chúng tôi cảm thấy tâm đắc. Để minh chứng điều đó chính là kết quả của giáo 
dục huyện nhà: nhiều năm liền đạt giải cao cuộc thi giáo viên giỏi cấp Thành phố; 
số lượng học sinh tham dự và đạt giải rất nhiều trong các cuộc thi. Song, tôi vẫn 
thấy vắng bóng đâu đây, trong mỗi tiết dạy, sự nhập cuộc thực sự hào hứng của 
học sinh. Đã có phương pháp “Bàn tay nặn bột” rất hay, rất hấp dẫn trẻ. Với 
phương pháp này, trẻ được tận tay “nặn bột” thật sự, hiệu quả giờ dạy rất cao, 
mang lại nhiều cảm xúc cho trẻ. Nhưng không phải tiết học nào cũng áp dụng 
được phương pháp này và khâu chuẩn bị cho phương pháp này rất công phu, tốn 
nhiều thời gian cho cả giáo viên và học sinh.
 2.2. Sơ đồ tư duy - những ưu việt của nó
 Qua tiếp cận và thật sự thấy được những ưu việt từ sơ đồ tư duy:
 - Sơ đồ tư duy là một sơ đồ mở, được kết hợp các nét vẽ, màu sắc, chữ viết 
và được thiết kế, sắp xếp theo mạch tư duy của mỗi người, bố cục tốt hơn theo 
suy nghĩ của bộ não nên nó phát huy tối đa khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân 
người sử dụng nó.
 - Vẽ sơ đồ tư duy nhanh, ngắn gọn, dễ làm. Chỉ cần giấy, bút màu (hoặc 
bảng, phấn màu) và thêm ý tưởng là có thể vẽ được sơ đồ tư duy ở bất cứ đâu, ở 
bất cứ lúc nào.
 - Nhìn vào sơ đồ tư duy thấy một bức tranh tổng thể, dễ nhìn, dễ hiểu, dễ 
tiếp thu, dễ kiểm tra, dễ bổ sung.
 Với những ưu điểm trên, dưới góc độ một giáo viên, tôi nhận thấy ngoài 
việc sử dụng sơ đồ tư duy trong công tác quản lý thì ở bậc Tiểu học sẽ vô cùng 
hiệu quả nếu có thể sử dụng nó như một công cụ giảng dạy trong các tiết học.
 2.3. Thực trạng về việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học
 Qua dự chuyên đề các cấp, qua các tiết thi giáo viên giỏi, các tiết hội giảng, 
tôi thấy các tiết dạy có ứng dụng sơ đồ tư duy vào giảng dạy còn ít. Qua phỏng 
vấn đối với giáo viên tôi được biết trong các tiết dạy giáo viên cũng ít sử dụng sơ 
đồ tư duy. 10
tượng, không dễ tiếp nhận và ghi nhớ.
 Đối với trường Tiểu học A Thị Trấn Văn Điển nói chung và lớp 4A của tôi 
nói riêng số học sinh tự giác, tích cực học tập chưa nhiều. Mặc dù chương trình 
mới chú trọng tới việc “cá thể hoá hoạt động học tập của học sinh” để bản thân 
mỗi học sinh sẽ nỗ lực suy nghĩ, tìm tòi, khám phá, tự tìm ra cách giải quyết vấn 
đề. Song do lứa tuổi các em còn bé nên sự tư duy, sáng tạo còn hạn chế. Nhiều 
học sinh lớp tôi chưa biết cách học, cách ghi kiến thức vào bộ não mà chỉ học 
thuộc lòng, học vẹt, thuộc một cách máy móc, thuộc nhưng không nhớ được kiến 
thức trọng tâm, không nắm được ý nổi bật trong tài liệu đó hoặc không biết liên 
tưởng, liên kết các kiến thức có liên quan với nhau. Sử dụng sơ đồ tư duy sẽ giúp 
học sinh dần dần hình thành cách ghi chép hiệu quả. Đây là một kĩ năng không 
kém phần quan trọng.
 2.4. Kết quả điều tra
 Đầu năm học 2022-2023, qua việc khảo sát 45 học sinh lớp 4A về kĩ năng 
hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy về kiến thức môn Toán lớp 3, tôi thu 
được kết quả như sau:
 Mức độ đạt được Số lượng Tỉ lệ (%)
 (45 giáo viên)
 Học sinh vẽ được sơ đồ tư duy đúng kiến thức 
 2 4,4
 (nội dung), khoa học, có thẩm mỹ.
 Học sinh vẽ được sơ đồ tư duy đúng kiến thức 
 9 20
 (nội dung) nhưng đơn giản.
 Học sinh chưa vẽ được sơ đồ tư duy. 34 75,6
Qua số liệu điều tra được ở bảng trên cho thấy học sinh vẽ được sơ đồ tư duy 
đúng kiến thức (nội dung), khoa học, có thẩm mỹ ở lớp 4A còn ít. Hầu hết, học 
sinh mới chỉ vẽ được sơ đồ tư duy đơn giản, chưa có hệ thống, chưa tương đồng 
về mạch kiến thức; vẽ được sơ đồ tư duy nhưng chưa đầy đủ, chưa khoa học vẫn 
còn chiếm tỉ lệ cao. Bên cạnh đó là số học sinh chưa vẽ được sơ đồ tư duy còn 12
so sánh xem chúng khác nhau ở điểm nào về cách vẽ? Dưới sự dẫn dắt của giáo 
viên, học sinh rút ra được khái niệm ban đầu về Sơ đồ tư duy như sau :
 - Sơ đồ tư duy là một bản đồ tư duy hay lược đồ tư duy được kết hợp nét 
vẽ, màu sắc, chữ viết.
 - Cùng một nội dung nhưng mỗi người vẽ một kiểu, theo một cách riêng.
 b. Giúp học sinh làm quen với các thuật ngữ liên quan đến Sơ đồ tư duy 
và từ đó tìm ra cách “đọc, hiểu ” sơ đồ tư duy.
 Cho học sinh quan sát các sơ đồ tư duy và yêu cầu học sinh trả lời các câu 
hỏi sau:
 - Đối tượng quan tâm được tóm lược bằng một từ khóa và đặt trong một 
hình ảnh trung tâm. Hãy chỉ cho cô, đâu là hình ảnh trung tâm? Từ khóa của nó 
là gì?
 - Không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết khắt khe.
 - Có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh.
 - Từ hình ảnh trung tâm, chủ đề chính được tỏa ra nhiều nhánh, các nhánh 
có độ to, nhỏ, đậm, nhạt khác nhau. Nhánh nào to, dài, màu đậm là các nhánh cấp 
I. Hãy chỉ cho cô các nhánh cấp I trên các Sơ đồ tư duy đó.
 - Tương tự như vậy, hãy tìm cho cô các nhánh cấp II ; cấp III.
 - Theo các con các nhánh này có liên quan đến nhau không? Hãy chỉ ra các 
mối liên quan giữa các nhánh?
 - Với cách hiểu như vậy, hãy lên chỉ vào Sơ đồ tư duy trên và nêu những 
kiến thức được ghi lại trên sơ đồ đó.
 Với cách dẫn dắt như vậy, học sinh dễ dàng hiểu nội dung của sơ đồ và dễ 
dàng trình bày nội dung đó theo mạch lôgic của kiến thức.
 Tôi cho học sinh làm quen với sơ đồ tư duy bằng cách giới thiệu cho các 
em một số sơ đồ tư duy trên máy tính, bản vẽ giấy, tôi trực tiếp vẽ nhanh một sơ 
đồ tư duy trên bảng lớp về sơ đồ lớp học. Các sơ đồ tư duy này cơ bản giới thiệu 
về bản thân học sinh hoặc những kiến thức mà học sinh đã học ở lớp dưới.
 Ví dụ: Khi muốn học sinh vẽ được sơ đồ tư duy về kiến thức “Hàng, lớp” 14
học sinh học tập bằng sơ đồ tư duy. Tôi sử dụng sơ đồ tư duy từ mức độ đơn giản 
đến khó. Ban đầu chỉ là những hình vẽ, kí hiệu... ..kiểu như chúng ta quen gọi là 
sơ đồ cây.
Hoặc khi dạy Toán về phần hình học có nội dung liên quan tới hình học lớp 4, tôi 
cũng thường dùng các sơ đồ đơn giản. Ví dụ kiến thức về hình chữ nhật:
 Bằng cách sử dụng sơ đồ tư duy khi dạy bài mới hay củng cố kiến thức. tôi 
thấy học sinh hứng thú học hơn. ghi nhớ bài hơn. Các em rất tò mò muốn được 
vẽ sơ đồ tư duy như của cô giáo. Điều này tôi nhận thấy khi giờ ra chơi. tôi quan 
sát có em ngồi lại lớp hí hoáy tập vẽ kiểu bắt chước cô giáo. Những nét vẽ của 
các em còn cứng, sơ đồ tuy chưa được rõ ràng,... nhưng tôi thấy mình đã gieo vào 
các em niềm đam mê tiếp cận với một phương pháp học tập mới.
 3.2. Hướng dẫn học sinh vẽ sơ đồ tư duy và các quy tắc vẽ
 Giáo viên đưa ra một số gợi ý nhằm hướng dẫn học sinh cách vẽ sơ đồ tư 
duy theo một chủ đề nhất định. Vừa hướng dẫn, giáo viên vừa thực vẽ trên bảng 
lớn, sử dụng phấn màu để thể hiện.
 a. Một số gợi ý khi lập sơ đồ tư duy
 - Bắt đầu từ trung tâm với hình ảnh của chủ đề. Từ một hình ảnh có thể 
diễn đạt được rất nhiều từ và giúp ta sử dụng và phát huy tối đa khả năng tưởng 
tượng của mình.
 - Luôn sử dụng màu sắc. Bởi vì màu sắc cũng có tác dụng kích thích não 
như hình ảnh. 16
 VD: Vẽ đại lượng thời gian có thể vẽ thêm chiếc đồng hồ nhỏ. Độ dài thì 
vẽ hình ảnh thước kẻ,...
 Bước 4: Vẽ thêm các nhánh phụ
 Sau khi vẽ xong các nhánh chính, tôi hướng dẫn học sinh vẽ các nhánh 
phụ. Các nhánh này được vẽ ra từ nhánh chính nên sẽ nhỏ hơn nhánh chính. 
Tương tự như ở nhánh chính, các chữ trên nhánh phụ cũng là từ khóa mang tính 
gợi nhớ, minh họa cụ thể. Tất cả các nhánh của một ý nên tỏa ra từ một điểm, 
biểu thị cùng một màu sắc, chỉ thay đổi màu khi có thêm các ý phụ minh họa cụ 
thể hơn. Nếu đủ không gian cũng có thể thêm hình vẽ cho sinh động. Có thể dùng 
các biểu tượng, cách viết tắt, kí hiệu để tiết kiệm thời gian, không gian.
 VD: Một số kí hiệu có thể dùng
 SĐTD: Sơ đồ tư duy
 Chu vi: P
 Diện tích: S .....
 Như vậy, thực hiện xong 4 thao tác trên, học sinh đã hoàn thiện một sơ đồ 
tư duy. Các em đã hoàn chỉnh bức tranh về những ý tưởng và sản phẩm các em 
có được là bản tóm tắt nội dung kiến thức cần ghi nhớ theo chủ đề các em đã xác 
định ở trung tâm.
 Ví dụ: Khi dạy bài Cấu tạo của tiếng (Luyện từ và câu-TV4, tập 1, trang 
6).
 Để học sinh ghi nhớ kiến thức về tiếng, tôi hướng dẫn học sinh hệ thống 
nội dung ghi nhớ bằng cách vẽ sơ đồ đơn giản như sau: