Sáng kiến kinh nghiệm Tổ chức dạy học Địa lí kinh tế Việt Nam Lớp 12 THPT thông qua việc phát triển tư duy phản biện cho học sinh

 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT 
STT Các từ viết tắt Kí hiệu
 1 Trung học phổ thông THPT
 2 Giáo viên GV
 3 Học sinh HS
 4 Học sinh giỏi HSG
 5 Học sinh giỏi Quốc gia HSGQG 
 6 Duyên hải và Đồng bằng Bắc Bộ DH&ĐBBB
 7 Tư duy phản biện TDPB
 8 Sách giáo khoa SGK CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
 Độc lập – Tự do – Hạnh phúc
 THUYẾT MINH MÔ TẢ GIẢI PHÁP
 VÀ KẾT QUẢ THỰC HIỆN SÁNG KIẾN
 1. Tên sáng kiến: “Tổ chức dạy học Địa lí kinh tế Việt Nam lớp 12 THPT thông 
qua việc phát triển tư duy phản biện cho học sinh”.
 2. Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu hoặc áp dụng thử: 20/09/2022
 3. Các thông tin cần bảo mật: không
 4. Mô tả các giải pháp cũ thường làm 
 Hiện nay, các giờ dạy học môn Địa lí vẫn còn phải chịu rất nhiều áp lực từ những 
kì thi. So với những thay đổi trong cách kiểm tra đánh giá môn Địa lí thì thực tiễn hoạt 
động kiểm tra đánh giá tồn tại nhiều bất cập đặc biệt là khi thực hiện chương trình giáo 
dục phổ thông 2018. Việc dạy học Địa lí hiện nay tuy đã cởi mở hơn song do nỗi ám ảnh 
“học để thi” bao trùm tâm lí của cả thầy và trò, các bài học vẫn nghiêng về việc truyền 
thụ kiến thức.
 Trong các nhà trường, người đánh giá chủ yếu vẫn là giáo viên và các cơ quan 
quản lí giáo dục. Hình thức đánh giá phổ biến vẫn là thông qua các đề kiểm tra, chủ yếu 
là đề tự luận được giao trên lớp (kiểm tra thường xuyên), các đề thi tuyển sinh, các kỳ thi 
học sinh giỏi.hoặc nửa tự luận, nửa trắc nghiệm. Năng lực mà học sinh được đánh giá 
với các đề kiểm tra như vậy thường là năng lực trình bày, diễn đạt, lập luận, kỹ năng trả 
lời các câu hỏi theo định hướng. Các năng lực khác như trình bày một vấn đề trước đám 
đông, xử lý tình huống cụ thể, làm việc hợp tác, đưa ra kiến giải riêng không được thể 
hiện trong quá trình kiểm tra đánh giá. 
 Trước khi áp dụng giải pháp, tôi nhận thấy một vấn đề đó là tư duy phản biện, 
năng lực phản biện được ứng dụng rất nhiều vào các môn khoa học tự nhiên như Toán 
học, Vật lí, Hóa học. Môn xã hội thì đã được áp dụng trong giảng dạy ở bộ môn Văn học, 
Lịch sử. Nhưng với bộ môn Địa lí phần Kinh tế Việt Nam - một trong những chuyên đề 
kiến thức với những đặc trưng rất riêng biệt lại chưa được nghiên cứu một cách cụ thể; vì 
vậy Địa lí nói chung và phần Địa lí Kinh tế Việt Nam nói riêng được coi là “mảnh đất 
màu mỡ” để phát triển tư duy phản biện thì lại chưa được đề cập nghiên cứu một cách cụ 
thể về cả nội dung giảng và cách thức áp dụng.
 Trong một thời gian dài các giải pháp dạy học truyền thống đã ăn sâu vào cách dạy 
học tại các nhà trường phổ thông ở Việt Nam. Vì vậy, quá trình dạy học còn nặng về áp 
đặt kiến thức và việc tiếp nhận kiến thức của học sinh còn mang tính thụ động, việc 
truyền thụ kiến thức vẫn mang tính chất một chiều, tương tác giữa GV và HS trong giờ 
học tương đối ít, hầu như vẫn là hình thức “đọc - chép”. Mặt khác, cũng phải kể đến một 
rào cản từ tư duy người thầy đó là không có nhiều giáo viên có thói quen lắng nghe ý 
kiến phản biện của học sinh, nhất là những ý kiến trái chiều.
 Việc tiếp nhận kiến thức một các thụ động, một chiều từ các cấp học dưới đã trở 
thành thói quen trong học tập của nhiều học sinh, khiến nhiều học sinh trở nên lười, ngại 
tư duy, ngại động não. Trong khi, nhiều học sinh có nhận thức tốt, năng động, sáng tạo, Địa lí là một bộ môn có tính đặc thù - Địa lí cung cấp cho học sinh nhiều thông 
tin, kiến thức và kĩ năng gắn liền với thực tế. Nó giúp cho học sinh hoàn thiện thêm 
những tri thức về địa lí tự nhiên, địa lí kinh tế - xã hội trên thế giới và Việt Nam. Địa lí là 
môn học gắn liền với thực tiễn cuộc sống, giúp học sinh vận dụng kiến thức kĩ năng đã có 
vào thực tiễn. Và quan trọng hơn nữa là ngày càng có nhiều luồng thông tin khác nhau 
liên quan đến con người, tự nhiên và kinh tế - xã hội diễn ra khắp mọi nơi trên thế giới. 
Điều quan trọng là học sinh phải biết phân tích, lựa chọn thông tin phù hợp, đưa ra chính 
kiến của bản thân và có hành động phù hợp trước một vấn đề mang tính thời sự. Trong 
phương pháp tư duy thế kỉ XXI, tư duy phản biện là hướng tư duy được đề cao. Lời 
khuyên của Einstein dành cho nền giáo dục là: “giáo dục không phải là học thuộc những 
điều hiển nhiên, giáo dục là huấn luyện khả năng tư duy”, “điều quan trọng là đừng bao 
giờ ngừng đặt câu hỏi”. Với chương trình địa lí khối 12, ngoài những kiến thức về tự 
nhiên Việt Nam, các em sẽ có thêm nhiều cơ hội để hiểu biết về các vấn đề kinh tế Việt 
Nam. 
 Trong hệ thống chương trình giáo dục phổ thông, ngoài việc đảm bảo cung cấp 
cho học sinh hệ thống kiến thức đặc thù của bộ môn; môn Địa lí còn đóng vai trò quan 
trọng trong việc rèn luyện và phát triển các năng lực thiết yếu của người học như: Năng 
lực giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề, tự học, sử dụng công nghệ thông tin... (Năng lực 
chung); năng lực tư duy tổng hợp theo lãnh thổ; sử dụng bản đồ; sử dụng tranh ảnh... 
(năng lực chuyên biệt). Chính vì vậy, việc phát triển các năng lực cần thiết cho người học 
thông qua môn Địa lí là một yêu cầu tất yếu. Ở các nền giáo dục tiên tiến, môn Địa lí 
được xem là một trong những môn học có thế mạnh để rèn luyện tư duy phản biện cho 
người học. Chính vì vậy, việc phát triển tư duy phản biện cho học sinh phổ thông qua dạy 
học Địa lí nhất là phần Địa lí kinh tế Việt Nam là việc làm cần thiết, phù hợp với mục tiêu 
bồi dưỡng phẩm chất, năng lực người học qua môn học. 
 Mặt khác, trong chương trình Địa lí lớp 12 THPT, phần Địa lí kinh tế Việt Nam 
được coi là một phần kiến thức rất quan trọng, chiếm một khối lượng kiến thức khá lớn; 
đồng thời đây là nội dung tương đối rộng và phức tạp trong chương trình Địa lí lớp 12 
cũng như trong ôn thi tốt nghiệp THPT và các kỳ thi học sinh giỏi, đặc biệt là thi học sinh 
giỏi Quốc gia. 
 Vì vậy, việc học và nắm chắc kiến thức cơ bản cũng như bản chất của các đơn vị 
kiến thức phần Địa lí kinh tế Việt Nam sẽ là cơ sở quan trọng để học sinh có thể học và 
vận dụng những kiến thức này khi học sang các chuyên đề học tập khác cũng như có thể 
đáp ứng tốt được các hình thức kiểm tra, đánh giá của các kỳ thi hiện nay (thi HS giỏi 
tỉnh, Quốc gia...).
 Thực tế cũng cho thấy, khả năng phản biện của học sinh THPT còn tồn tại dưới 
dạng tiềm năng, chưa được khai thác. Nhiều học sinh muốn phản biện hoặc đã từng phản 
biện nhưng chưa được giáo viên tạo điều kiện hoặc chưa được các bạn trong lớp hưởng 
ứng. Với nhiều lí do khác nhau đã khiến cho việc hình thành tư duy phản biện trong mỗi 
HS chưa thành thói quen, thành kĩ năng. Điều này khiến cho việc dạy học Địa lí ở trường 
phổ thông chưa thực sự tạo được sức hút với nhiều học sinh; cho nên việc phát triển tư 
duy phản biện cho học sinh sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy và học lên một mức lí kinh tế Việt Nam lớp 12 THPT. Bên cạnh đó, việc đưa ra quy trình phát triển tư duy 
phản biện cho học sinh và các cách phát triển tư duy phản biện cho học sinh trong dạy 
học Địa lí kinh tế Việt Nam lớp 12 THPT cũng là những nội dung trọng tâm của giải 
pháp.
 Giải pháp này nhằm phát triển năng lực tư duy cho học sinh thông qua các cách 
làm việc tại lớp, các bài tập rèn luyện theo mức độ từ dễ đến khó. Bằng việc kết hợp như 
vậy, học sinh sẽ biết phân tích, đánh giá, nhận xét khi gặp một sự vật - hiện tượng địa lí. 
Đây là một kĩ năng cực kì cần thiết để làm các câu hỏi liên quan đến nội dung Địa lí kinh 
tế Việt Nam trong quá trình học tập hàng ngày cũng như trong các đề thi học sinh giỏi 
các cấp.
 Dạy học theo 3 giải pháp này nhằm khuyến khích được tinh thần tự học, tự sáng 
tạo của học sinh, học sinh có hứng thú trong học tập, tự giác và hoàn thành tốt nhiệm vụ 
được giao. Từ đó học sinh có thể phát triển năng lực phản biện, áp dụng nó một cách hiệu 
quả khi học sang các nội dung kiến thức ở giai đoạn khác cũng như có thể vận dụng kỹ 
năng này để học các môn học khác.
 7. Nội dung
 7.1. Thuyết minh giải pháp mới hoặc cải tiến
 7.1.1. Các giải pháp áp dụng sáng kiến
 Trong phạm vi sáng kiến này, chúng tôi đã đưa ra ba giải pháp hoàn toàn mới để có 
thể đạt được các mục tiêu phát triển tư duy phản biện cho HS mà sáng kiến hướng tới.
 * Giải pháp 1: Tìm hiểu cơ sở lí luận của việc tổ chức dạy học Địa lí kinh tế 
Việt Nam lớp 12 THPT thông qua việc phát triển tư duy phản biện cho HS.
 Với hệ thống lý thuyết chung về phát triển tư duy phản biện giúp cho GV có cái 
nhìn rất hệ thống về tư duy phản biện. Còn đối với HS, đặc biệt là HS lớp chuyên và HS 
trong đội tuyển HSG (tỉnh, Quốc gia,...) các em có thể tự đọc tài liệu, tự lấy ví dụ liên hệ 
về các dạng phản biện từ những nội dung kiến thức Địa lí thuộc phần Địa lí kinh tế Việt 
Nam mà HS đã được học, từ đó giúp các em định hình và giải quyết vấn đề một cách dễ 
dàng, không còn nhớ máy móc, một chiều mà sẽ biết nhìn nhận, đánh giá vấn đề từ nhiều 
góc độ, biết phân tích, nhận xét và tổng hợp kiến thức. Đây chính là mục tiêu hướng tới 
của phát triển tư duy phản biện cho học sinh mà sáng kiến chúng tôi hướng tới.
 Kết quả giải pháp 1: Hệ thống toàn bộ cơ sở lí luận về việc tổ chức dạy học Địa lí 
kinh tế Việt Nam lớp 12 THPT thông qua việc phát triển tư duy phản biện cho HS. (Chi 
tiết tại phụ lục số 1)
 * Giải pháp 2: Tìm hiểu cơ sở thực tiễn của việc tổ chức dạy học Địa lí kinh tế 
Việt Nam lớp 12 THPT thông qua việc phát triển tư duy phản biện cho HS.
 Với hệ thống cơ sở thực tiễn về phát triển tư duy phản biện giúp cho GV có cái 
nhìn rất hệ thống về khả năng áp dụng giải pháp vào dạy học Địa lí kinh tế Việt Nam lớp 
12 THPT. Còn đối với HS, đặc biệt là HS lớp chuyên và HS trong đội tuyển HSG (tỉnh, 
Quốc gia,...) các em có thể hiểu hơn về chương trình, về đặc điểm SGK Địa lí 12, về 
những vấn đề tâm lí lứa tuổi của bản thân,.. để từ đó có khả năng thích ứng khi được tiếp 
nhận những phương pháp học tập mới tại trường THPT. Mức độ đạt / không 
 Không đạt Đạt Tốt
 đạt theo tiêu chí
 Sau khi thống nhất cách đánh giá tính hiệu quả của giờ dạy tại các lớp thực 
nghiệm theo giáo án minh hoạ theo giải pháp của sáng kiến (Phụ lục số 3), chúng tôi đã 
nhận được kết quả đánh giá cụ thể của các đồng nghiệp hỗ trợ ứng dụng sáng kiến từ các 
trường gửi về (Kết quả tổng hợp chi tiết thể hiện tại Phụ lục số 5).
 Từ các bảng thống kê kết quả của quá trình thực nghiệm, chúng tôi đã tổng hợp 
các bảng thống kê để có “Bảng tổng hợp so sánh kết quả bài kiểm tra giữa lớp thực 
nghiệm và lớp đối chứng” như sau:
 Các mức độ
 Tiêu chí Lớp thực nghiệm – 255 học sinh
 Không đạt Đạt Tốt
 Tiêu chí 1 0% (0HS) 61,96 % (158 HS) 38,04% (97 HS)
 Tiêu chí 2 0% (0HS) 45,1% (115 HS) 54,9% (140 HS)
 Tiêu chí 3 6,27% (16 HS) 43,92 % (112HS) 49,81% (127 HS)
 Lớp đối chứng – 252 học sinh
 Không đạt Đạt Tốt
 Tiêu chí 1 11,9% (30 HS) 82,54 % (208HS) 5,56 % (14 HS)
 Tiêu chí 2 13,89 % (35 HS) 75,79 % (191 HS) 10,32 % (26 HS)
 Tiêu chí 3 37,31 % (94 HS) 50,79 % (128 HS) 11,9 % (30 HS)
 Qua bảng thống kê trên ta thấy, ở mức “đạt” và mức “tốt” của các tiêu chí 1, 2, 3; 
kết quả của lớp thực nghiệm luôn cao hơn so với lớp đối chứng, còn ở mức “không đạt” 
thì tỉ lệ của lớp thực nghiệm thấp hơn rất nhiều so với lớp đối chứng. Điều đó có thể nói, 
việc ứng dụng sáng kiến: “Tổ chức dạy học Địa lí kinh tế Việt Nam lớp 12 THPT thông 
qua việc phát triển tư duy phản biện cho học sinh” cho thấy học sinh đã hứng thú với 
môn Địa lí hơn và nội dung bài học đã phần nào tạo sức cuốn hút hơn cho học sinh. Vì 
vậy, khi học sinh được phát huy tư duy phản biện sẽ giúp cho các em đạt kết quả cao hơn 
sau mỗi bài học. Dựa trên cơ sở này, giáo viên cũng thuận lợi hơn trong việc thiết kế và 
tổ chức hoạt động dạy học theo phương pháp dạy học tích cực mà hiện nay chúng ta đang 
hướng tới.
 Riêng tại trường THPT Chuyên Bắc Giang, giải pháp của sáng kiến đã được 
chúng tôi bắt đầu ứng dụng lần đầu từ tháng 9 năm 2022. Sau một năm học, giải pháp 
được ứng dụng tại các lớp chuyên Sử- Địa K30, K31; K30 Anh, Pháp, Văn, Trung và Đội 
tuyển HSG cấp tỉnh, HSG cấp Quốc gia môn Địa lí. Kết quả sau khi ứng dụng sáng kiến 
đã cho thấy có sự tiến bộ cả về chất lượng cũng như sự hứng thú của học sinh với môn 
Địa lí. Cụ thể:
 So sánh hứng thú, sự tích cực của HS trước và sau khi áp dụng giải pháp (kết quả đo 
lường bằng việc phỏng vấn HS của 6 lớp: Sử - Địa K30, K31, K30 Anh, K30 Pháp K30 
Văn, K30 Trung và HS đội tuyển học sinh giỏi cấp tỉnh với tổng số 217 HS):