Sáng kiến kinh nghiệm Thiết kế và sử dụng bài tập thực tiễn nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh miền núi trong dạy học - Sinh học tế bào - Sinh 10 Chương trình GDPT 2018 (bộ sách Kết nối tri thức)

 SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN 
 TRƯỜNG THPT TƯƠNG DƯƠNG I 
 -------------- 
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
 Đề tài 
“THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP THỰC TIỄN NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG 
 LỰC VẬN DỤNG KIẾN THỨC CHO HỌC SINH MIỀN NÚI TRONG DẠY 
 HỌC - SINH HỌC TẾ BÀO - SINH 10 CHƯƠNG TRÌNH GDPT 2018” 
 Tác giả: Lê Thị Phương 
 Tổ chuyên môn: Tự nhiên 
 Điện thoại: 0974249850 
 Nghệ An, tháng 03 năm 2023 
 2 
 QUY ƯỚC VỀ CÁC CHỮ VIẾT TẮT 
 SỬ DỤNG TRONG ĐỀ TÀI 
 Viết tắt Viết đầy đủ 
 THPT : Trung học phổ thông 
 GDPT : Giáo dục phổ thông 
NL VDKT : Năng lực vận dụng kiến thức 
 SKKN : Sáng kiến kinh nghiệm 
 GV : Giáo viên 
 HS : Học sinh 
 KTĐG : Kiểm tra đánh giá 
 KHTN : Khoa học tự nhiên 
 SGK : Sách giáo khoa 
 TNSP : Thực nghiệm sư phạm 
 ĐC : Đối chứng 
 TN : Thí nghiệm 
 CBQL : Cán bộ quản lý 
 GQVĐ : Giải quyết vấn đề 
 4 
 phương pháp truyền thụ kiến thức có tính giáo điều, rập khuôn sách giáo khoa chủ 
yếu nhằm đáp ứng thi cử yêu cầu kiến thức lí thuyết mà chưa chú trọng phát triển 
năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh. Vì vậy, đổi mới phương pháp dạy học 
theo hướng hình thành và phát triển cho học sinh những năng lực cốt lõi, trong đó 
có năng lực vận dụng kiến thức để giải quyết những vấn đề nảy sinh trong đời sống 
cá nhân và xã hội là một vấn đề nghiên cứu cấp thiết trong lí luận dạy học các môn 
học ở phổ thông, trong đó có Sinh học 
 Qua phân tích Chương trình GDPT 2018 tôi thấy phần - Sinh học tế bào - Sinh 
học 10 có thể thiết kế và sử dụng các bài tập thực tiễn để dạy học phát triển năng lực 
vận dụng kiến thức cho học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy và học ở bậc THPT. 
 Xuất phát từ những lí do trên tôi chọn đề tài “Thiết kế và sử dụng bài tập 
thực tiễn nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh miền núi 
trong dạy học - Sinh học tế bào - Sinh 10 Chương trình GDPT 2018” 
 2. Mục đích nghiên cứu: 
 Xây dựng và đề xuất được quy trình tổ chức sử dụng BTTT trong dạy học 
phần Sinh học tế bào - Sinh học 10. Thông qua các BTTT phát triển được năng lực 
vận dụng kiến thức cho học sinh, từ đó sẽ tạo được sự hứng thú học tập và nâng cao 
hiệu quả dạy và học Sinh học ở trường THPT 
 Các nhiệm vụ cần thực hiện: 
 - Nghiên cứu các nội dung liên quan đề tài như các hoạt động dạy học, phương 
pháp dạy học tích cực, tổ chức hoạt động dạy học. 
 - Nghiên cứu quy trình thiết kế và sử dụng BTTT trong quá trinh dạy học môn 
Sinh học 10 phần sinh học tế bào . 
 - Thực nghiệm sư phạm và đánh giá tính phù hợp, hiệu quả và đề xuất 
 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 
 3. 1. Khách thể nghiên cứu 
 Quá trình dạy học Sinh học lớp 10 ở trường THPT và khả năng phát triển 
năng lực của học sinh. 
 3. 2. Đối tượng nghiên cứu 
 Hệ thống lý thuyết và BTTT để phát triển năng lực vận dụng kiến thức trong 
dạy học Sinh học lớp 10 ở trường THPT 
 3. 3. Giả thuyết khoa học 
 Sử dụng BTTT sẽ tăng cường phát triển các năng lực vận dụng kiến thức, kỹ 
năng đã học trong dạy học môn Sinh học lớp 10, góp phần nâng cao hiệu quả bài dạy 
 4. Phương pháp nghiên cứu 
 Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: 
 6 
 dục đảm bảo tính hiện đại đòi hỏi nội dung dạy học, giáo dục phải mới, tiên tiến, áp 
dụng được những thành tựu của khoa học, kĩ thuật trong các lĩnh vực trong thời gian 
gần đây, nhất là việc vận dụng chúng trong thực tiễn. 
 Cùng với đó, việc giúp HS tiếp cận các nội dung kiến thức thiết thực, hiện đại 
cùng với phương pháp tư duy và học tập tích cực chính là nhằm tạo cơ hội giúp họ 
rèn luyện kĩ năng, từng bước hình thành, phát triển năng lực giải quyết các tình 
huống và vấn đề thực tiễn; có cơ hội hoà nhập, hội nhập quốc tế để cùng tồn tại, phát 
triển ... Đây cũng chính là ý nghĩa quan trọng bởi nội dung dạy học mà HS sở hữu 
sẽ được vận dụng thích ứng với bối cảnh hiện đại và không ngừng đổi mới 
 b. Đảm bảo tính tích cực của người học khi tham gia vào hoạt động học tập. 
 Tính tích cực của người học được biểu hiện thông qua hứng thú, sự tự giác 
học tập, khát vọng thông hiểu, sự nỗ lực chiếm lĩnh nội dung học tập. Đảm bảo tính 
tích cực của người học khi tham gia vào hoạt động học tập là việc đảm bảo việc tạo 
ra hứng thú, sự tự giác học tập, khát khao và sự nỗ lực chiếm lĩnh nội dung học tập 
của người học. Đây là một nguyên tắc quan trọng trong dạy học phát triển PC, NL 
 c. Tăng cường những hoạt động thực hành, trải nghiệm cho HS 
 Tăng cường những hoạt động thực hành, trải nghiệm cho HS chính là việc tổ 
chức thường xuyên hơn, đồng thời cũng đầu tư hơn về chất lượng những hoạt động 
thực hành, trải nghiệm cho HS. Thực hành là hoạt động áp dụng lí thuyết vào thực 
tế để hình thành kĩ năng ở người học thành phần quan trọng của năng lực. Thực hành 
là cơ sở để hình thành năng lực. Trải nghiệm là hoạt động tổ chức cho người học 
được quan sát, làm thử, làm thử giả định trong tư duy (dựa trên đặc trưng của thực 
nghiệm), sau đó, người học phân tích, suy ngẫm, chiêm nghiệm về việc quan sát, 
làm qua và kết quả của nó. Quy trình chung của trải nghiệm tập trung giúp người 
học hình thành và phát triển các năng lực chung và các năng lực đặc thù ứng với 
từng nội dung trải nghiệm cụ thể. 
 Thông qua các hoạt động thực hành, trải nghiệm, HS có cơ hội để huy động 
và vận dụng kiến thức, kĩ năng trong môn học và hoạt động giáo dục để giải quyết 
các tình huống có thực trong học tập và cuộc sống, từ đó người học hình thành, phát 
triển các phẩm chất và năng lực. Tăng cường hoạt động thực hành, trải nghiệm cho 
HS là một nguyên tắc không thể thiếu của dạy học, giáo dục phát triển PC, NL đòi 
hỏi từng môn học, HĐGD phải khai thác, thực hiện một cách cụ thể, có đầu tư. 
 d. Tăng cường dạy học, giáo dục tích hợp 
 Tăng cường dạy học, giáo dục tích hợp chính là việc tổ chức nhiều hơn về số 
lượng, đầu tư hơn về chất lượng những nhiệm vụ học tập đòi hỏi HS phải huy động, 
tổng hợp kiến thức, kĩ năngthuộc nhiều lĩnh vực khác nhau để giải quyết. Tăng 
cường dạy học, giáo dục tích hợp giúp người học phát triển được những năng lực 
cần thiết, nhất là năng lực giải quyết vấn đề dựa trên hiểu biết, kinh nghiệm và khả 
năng, kĩ năng ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Bên cạnh đó, dạy học, giáo dục tích hợp 
 8 
 đều không biết cách áp dụng các kiến thức được học để giải quyết các tình huống có 
 vấn đề. Chủ yếu học sinh làm theo thói quen, theo kinh nghiệm được truyền lại. 
 Ba là: Trong xu hướng hiện nay khi công việc có hạn mà nhân lực thì có thừa. 
Người học có bằng cấp nhưng không có tay nghề, không có kĩ năng thực nghiệm đáp 
ứng yêu cầu của công việc dân đến hiện tượng: Thừa thầy, thiếu thợ hay không xin 
được việc  Điều đó dẫn đến những hệ quả xấu cho giáo dục nói riêng như: học sinh 
không mặn mà với việc đến lớp, không thích đi học và những tác động tiêu cực cho 
xã hội nói chung như: Trộm cắp, cờ bạc, nghiện ngậpVì vậy vấn đề đặt ra là cần đào 
tạo ra những con người không chỉ giỏi lí thuyết mà còn phải giỏi thực hành; tạo ra 
những con người có thể giải quyết được các vấn đề nan giải hiện nay. 
 Từ những vấn đề trên cho thấy vấn đề phát triển năng lực cho học sinh là vấn đề 
cấp thiết cần phải đặt ra. Dạy học theo hướng phát triển năng lực cho học sinh kết hợp 
với dạy học theo chuyên đề, dạy học tích hợp sẽ tạo ra những con người mới đáp ứng 
nhu cầu của xã hội và có thể theo kịp được sự phát triển của khoa học kĩ thuật và công 
nghệ. 
 1.4. BTTT và vai trò của BTTT trong việc phát triển năng lực vận dụng 
 kiến thức. 
 1.4.1. Khái niệm về BTTT 
 Theo tác giả Nguyễn Ngọc Quang (1986): Bài tâp là bài ra cho HS là để vận 
 dụng những điều đã học nhằm hình thành kiến thức mới, củng cố, hoàn thiện, nâng 
 cao kiến thức đã học. 
 Theo tác giả Lê Thanh Oai “BTTT là dạng bài tập xuất phát từ thực tiễn, được 
 giao cho HS thực hiện để vận dụng những điều đã học nhằm hình thành kiến thức 
 mới hoặc củng cố, hoàn thiện, nâng cao kiến thức đã học đồng thời phát triển năng 
 lực người học” (Tạp chí giáo dục số 396). 
 Như vậy, BTTT là dạng bài tập bắt nguồn từ thực tiễn, được giao cho HS 
 thực hiện để ứng dụng những kiến thức đã học vào đời sống nhằm củng cố, hoàn 
 thiện, nâng cao kiến thức đã học đồng thời phát triển các năng lực, đặc biệt là năng 
 lực GQVĐ cho người học. 
 1.4.2. Năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn. 
 Chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh học (2018) xác định: Năng lực 
 vận dụng được kiến thức, kĩ năng đã học nghĩa là HS có khả năng giải thích, đánh 
 giá sự vật, hiện tượng thường gặp trong tự nhiên và trong đời sống; có thái độ và 
 hành vi ứng xử thích hợp. Cụ thể như sau: 
 + Giải thích, đánh giá được những hiện tượng thường gặp trong tự nhiên và 
 đời sống, tác động của chúng đến phát triển tự nhiên, đời sống con người; giải thích, 
 đánh giá, phản biện, vận dụng được một số mô hình công nghệ ở mức độ phù hợp. 
 10 
 kế BTTT, đòi hỏi huy động tổng hợp, kết nối kiến thức nội môn, liên môn để giải 
quyết vấn đề đặt ra trong BTT. 
 - Bước 2: Thiết kế bảng ma trận quan hệ giữa các chủ đề nội dung và các 
cơ hội có thể xây dựng được các BTTT 
 - GV cần lựa chọn các đơn vị kiến thức có thể xây dựng BTTT và hiện thực 
hóa cơ hội đã dự kiến trong bảng ma trận. Để việc lựa chọn này hiệu quả, GV nên 
chọn những đơn vị kiến thức mà ở đó có thể tạo được mâu thuẫn trong nhận thức 
HS. Mâu thuẫn này chính là hạt nhân kích thích tính tích cực, hứng thú ở HS. 
 - Bước 3: Thu thập dữ liệu, thiết kế BTTT 
 - GV cần xác định kiến thức nền đã có của HS để thu thâp và chọn lọc, gia 
công sư phạm dữ liệu làm xuất hiện tình huống nhận thức thực tiễn. Mô hình hóa 
tình huống nhận thức đó bằng BTTT dưới dạng câu hỏi, dự án, đề tài.Có thể tìm 
kiếm dữ liệu là các sự vật, hiện tượng tồn tại, nảy sinh trong môi trường tự nhiên, xã 
hội mà HS trực tiếp bắt gặp hoặc thông qua các nguồn thông tin đa dạng (các hình 
ảnh, các đoạn video, các thí nghiệm, các bài báo, đoạn văn trên các trang web các 
sách, báo, tạp chí). Sau khi thu thập được nguồn dữ liệu, GV cần dựa vào ma trận 
đã sắp xếp các dữ liệu đó theo chủ đề và sẽ tạo thành ngân hàng dữ liệu phục vụ cho 
các mục đích sư phạm khác nhau. 
 - Bước 4: Chỉnh sửa, hoàn thiện các BTTT 
 Các BTTT đó đang ở dạng công cụ nên khi sử dụng để tổ chức dạy học 
còn bị chi phối bởi nhiều yếu tố khác nhau (đặc điểm HS, điều kiện cơ sở vât chất). 
Vì vậy, GV có thể phải chỉnh sửa hình thức diễn đạt, gia giảm thông tin, yêu cầu cần 
đạt sản phẩm HS hoàn thành 
 2. Cơ sở thực tiễn 
 2.1.Một số thuận lợi và khó khăn của trường THPT Tương Dương I 
nơi tôi đang công tác. 
 2.1.1. Thuận lợi. 
 Trường THPT Tương Dương 1 được thành lập từ năm 1965 gần 70 năm 
xây dựng và trưởng thành trường đã đạt được nhiều thành tích xuất sắc. Nhiều thế 
hệ học sinh đã trưởng thành trở về phục vụ xây dựng quê hương, nhiêu em đã trưởng 
thành và trở thành cán bộ cốt cán có năng lực của địa phương. Là ngôi trường miền 
núi nên được đảng và nhà nước hỗ trợ nhiều kinh phí xây dựng cơ sở vật chất đáp 
ứng tốt cho việc dạy và học. Học sinh có chế độ tiền trợ cấp hàng tháng giúp giảm 
được chi phí học tập. Đội ngũ giáo viên trẻ, khỏe nhiệt tình trong công tác. Đáng 
chú ý trong quá trình giáo dục, đào tạo nhà trường đã xây dựng được môi trường có 
văn hóa, văn minh, không có tệ nạn xã hội, các em học sinh chăm ngoan, có ý thức 
tổ chức kỷ luật cao, chất lượng ngày càng tăng, số học sinh giỏi tỉnh, thi đỗ đại học, 
cao đẳng, trung học chuyên nghiệp ngày càng nhiều. 
 12