Sáng kiến kinh nghiệm Thiết kế bài dạy Liên kết hydrogen và tương tác van der Waals theo hướng phát triển năng lực học sinh (bộ sách Kết nối tri thức)

 - Các bài tập có liên quan đến kết hydrogen, tương tác van der Waals trong các đề thi. 
- Khảo sát về sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đề xuất trên các đối tượng 
là giáo viên và học sinh ở nhiều trường THPT đang giảng dạy, nghiên cứu và học tập 
môn Hóa học 10, chương trình 2018 ở một số vùng miền trong và ngoài Tỉnh Nghệ An. 
- Thực nghiệm bài dạy “Liên kết hydrogen và tương tác van der Waals” (Bộ sách Kết 
nối tri thức và cuộc sống) trên đối tượng học sinh lớp 10 trường THPT Cửa Lò. 
 2 
 - Làm tăng độ tan do xuất hiện liên kết hydrogen giữa dung môi và chất tan. Liên kết 
hydrogen giữa dung môi với chất tan càng nhiều thì độ tan càng lớn. 
Ví dụ: HCl, NH3 tan rất tốt trong H2O. 
So với các hợp chất có cấu trúc phân tử tương tự, các hợp chất có liên kết hydrogen đều 
có nhiệt độ sôi cao hơn do tạo được liên kết hydrogen liên phân tử và tan tốt hơn trong 
nước do tạo được liên kết hydrogen với các phân tử nước. 
Ảnh hưởng đến tính acid, base. 
Ví dụ: Trong dãy các chất sau đây trong dung dịch HF, HCl, HBr, HI. 
Các acid HCl, HBr, HI đều là acid mạnh, nhưng HF là acid yếu do ảnh hưởng của kết 
hydrogen liên phân tử rất mạnh giữa các phân tử HF, làm cho nguyên tử H trong HF 
không linh động như nguyên tử H trong các acid HCl, HBr, HI. 
 H+−− F − ...H + F − 
2. Tương tác van der Waals 
2.1. Khái niệm 
Tương tác van der Waals là tương tác tĩnh điện lưỡng cực - lưỡng cực giữa các nguyên 
tử hay phân tử. 
Dễ thấy ở các hợp chất cộng hóa trị phân cực, do chúng có cấu tạo lưỡng cực, một đầu 
mang một phần điện tích âm (δ-) và một đầu mang một phần điện tích dương (δ+), nên 
giữa chúng có tương tác van der Waals . 
Đối với các nguyên tử khí hiếm hoặc hợp chất cộng hóa trị không phân cực, do các 
electron trong phân tử liên tục chuyển động, các hạt nhân của các nguyên tử trong phân 
tử liên tục giao động làm cho các phân tử xuất hiện những lưỡng cực nhất định (xuất 
hiện các lưỡng cực tạm thời, từ đó làm xuất hiện các lưỡng cực cảm ứng). Lực hút giữa 
một đầu mang một phần điện tích âm (δ-) của lưỡng cực trong phân tử này và một đầu 
mang một phần điện tích dương (δ+) của lưỡng cực trong phân tử khác tạo thành tương 
tác van der Waals. 
2.2. Đặc điểm của tương tác van der Waals 
 4 
 đây, người học có thể phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và tinh thần tự học để 
không ngừng nâng cao năng lực học tập. 
3.2. Một số phương pháp dạy học phát triển năng lực 
Một số phương pháp dạy học phát triển năng lực cho học sinh đạt tính hiệu quả cao có 
thể kể đến như: 
Tổ chức các hoạt động kết hợp học tập 
Thông qua các hoạt động kết hợp học tập như: khởi động đầu giờ, đọc tài liệu, sách 
giáo khoa, chơi trò chơi, làm việc nhóm, học sinh có thể tự tìm tòi, nghiên cứu, ghi 
nhớ kiến thức tốt hơn và phát triển năng lực toàn diện. Qua đây, học sinh rèn luyện kỹ 
năng và hình thành thái độ học tập phù hợp. Hơn thế nữa, khi môi trường học tập trở 
nên sôi động và hào hứng, hoạt động dạy học trở nên chủ động và đạt hiệu quả tiếp thu 
ở mức cao nhất. 
Học tập dựa trên sự tương tác và hợp tác 
Theo mô hình định hướng phát triển năng lực, giữa giáo viên và học sinh có sự tương 
tác hai chiều trong hỏi – đáp, tranh luận – phản biện. Từ đây, các bạn có thể tạo được 
sự tương tác và giúp đỡ, chia sẻ trong học tập. Bên cạnh đó, mô hình này sẽ góp phần 
thúc đẩy sự tự tin trong việc khai thác vấn đề của mỗi học sinh. Giáo viên phải là người 
hiểu rõ nhất sở trường cũng như các hạn chế của từng em để có thể đồng hành tốt nhất 
với các em trong học tập. 
Phương pháp học tập cá nhân hoá 
Phương pháp học tập cá nhân hóa hướng đến sự khác biệt về năng lực, trình độ và sở 
thích của mỗi học sinh. Tính cá nhân hóa thể hiện ở tốc độ tiếp thu kiến thức và khả 
năng lĩnh hội tri thức của mỗi học sinh. Theo đó, giáo viên phải thiết kế giáo án dạy 
học dựa trên sự riêng biệt này. Bên cạnh đó, việc đánh giá cũng cần cá nhân hóa để đảm 
bảo tính khách quan và chính xác với từng em. Khi được nhìn nhận đúng khả năng, học 
sinh sẽ học tập một cách có trách nhiệm và chủ động hơn. 
Hình thành cho trẻ thói quen tự học 
Ngày nay, việc định hướng cho học sinh tự học là cực kỳ quan trọng, nhằm giúp các 
em có tinh thần tự giác và tự học suốt đời. Để làm được điều này, giáo viên cần định 
hướng giúp học sinh suy nghĩ, khám phá và tự lĩnh hội kiến thức nhằm đạt được mục 
tiêu của bài học. Kiến thức được tiếp nhận theo cách này sẽ giúp học sinh tránh tình 
trạng học vì thành tích và làm đẹp bảng điểm. Phương pháp này giúp khơi gợi khả năng 
nghiên cứu và cách tìm kiếm tài liệu là một phần vô cùng quan trọng để giúp học sinh 
nâng cao tính chủ và tinh thần tự học. 
Giáo viên cần định hướng để học sinh suy nghĩ, khám phá và tự lĩnh hội kiến thức 
nhằm đạt được mục tiêu của bài học. 
 6 
 độc hại trong nước bởi than hoạt tính, tắc kè có thể di chuyển trên mặt kính trơn nhẵn, 
thẳng đứng 
II. Thực trạng của dạy và học về “Liên kết hydrogen và tương tác van der Waals” 
1. Thuận lợi 
- Liên kết hydrogen là nội dung kiến thức thiết thực, dễ vận dụng để giải thích một số 
tính chất vật lí của các chất, được lồng ghép trong bài dạy “Ancol” bộ sách giáo khoa 
(SGK) Hóa học 2006, đã quen thuộc và đang được giảng dạy cho học sinh lớp 11. 
- Các bài tập về liên kết hydrogen để học sinh vận dụng có thể tìm thấy ở các tài liệu 
tham khảo, đề thi, điển hình là đề thi học sinh giỏi cấp Tỉnh. 
- Hiện nay, trong chương trình giáo dục phổ thông (CTGDPT) 2018, nội dung kiến thức 
“Liên kết hydrogen và tương tác van der Waals” đã được thiết kế thành một bài dạy 
độc lập (Hóa học 10), tạo điều kiện cho giáo viên và học sinh nghiên cứu sâu sắc hơn. 
2. Khó khăn 
2.1. Về phía giáo viên: 
- Bài dạy “Liên kết hydrogen và tương tác van der Waals” là một bài mới được thiết kế 
trong các bộ sách giáo khoa Hóa học 10, CTGDPT 2018, được thực hiện lần đầu cho 
năm học 2022-2023. 
- Sách giáo khoa Hóa học mới sử dụng thuật ngữ hóa học, danh pháp các nguyên tố và 
hợp chất hóa học bằng Tiếng Anh nên giáo viên thường phải dùng song ngữ khi thực 
hiện bài giảng. 
- Bài dạy đề cập đến một số khái niệm và thuật ngữ hoàn toàn mới chưa có trong chương 
trình SGK 2006: tương tác van der Waals, lưỡng cực tạm thời, lưỡng cực cảm ứng...Bài 
tập vận dụng về tương tác van der Waals còn ít. Về khái niệm liên kết hydrogen, tuy đã 
dạy ở chương trình SGK 2006 và có khá nhiều câu hỏi, bài tập vận dụng, nhưng một số 
bài tập chưa thực sự phù hợp để học sinh luyện tập nhuần nhuyễn kiến thức ngay sau 
khi học bài. Giáo viên gặp khó khăn trong việc lựa chọn bài tập vận dụng để làm đa 
dạng và phong phú nguồn câu hỏi và bài tập vận dụng nhằm phát triển năng lực cho 
học sinh lớp 10. 
2.2. Về phía học sinh: 
- Học sinh gặp nhiều lúng túng trong việc đọc, hiểu, nghe các thuật ngữ hóa học bằng 
Tiếng Anh xuất hiện trong bài học. 
- Các hiện tượng thí nghiệm, các khái niệm liên quan trong bài giảng: sức căng bề mặt 
chất lỏng (nước), liên kết hydrogen, tương tác van der Waals, lưỡng cực tạm thời, lưỡng 
 8 
 chuyển giao nhiệm vụ học tập; theo dõi được tiến độ hoàn thành nhiệm vụ học tập; giao 
bài tập vận dụng cho học sinh; kiểm tra đánh giá học sinh. Các học sinh cũng có thể 
nộp bài, nộp sản phẩm học tập, tự kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của bản thân. Các 
thành viên trong nhóm có thể tương tác, trao đổi thông tin kịp thời với nhau. Việc sử 
dụng các ứng dụng trực tuyến như trên giúp chúng ta tiết kiệm thời gian, công sức, kinh 
phí chuẩn bị học liệu, đạt mục đích hình thành và phát triển các phẩm chất năng lực cho 
học sinh nhanh và hiệu quả cao hơn. 
2. Khảo sát sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đề xuất 
2.1. Mục đích khảo sát 
Mục đích khảo sát là nhằm thu thập thông tin để đánh giá về sự cần thiết và tính khả thi 
của các giải pháp thiết kế bài dạy “Liên kết hydrogen và tương tác van der Waals” đã 
được đề xuất, trên cơ sở đó điều chỉnh những giải pháp chưa phù hợp và khẳng định độ 
tin cậy của các giải pháp được đánh giá. 
2.2. Nội dung và phương pháp khảo sát 
2.2.1. Nội dung khảo sát 
Khảo sát mức độ cấp thiết và tính khả thi của 3 giải pháp sau: 
Giải pháp 1: Sử dụng các hình thức hoạt động nhóm phù hợp với tiến trình bài dạy. 
Giải pháp 2: Khai thác, sử dụng hiệu quả các phương tiện trực quan. 
Giải pháp 3: Sử dụng nhóm Zalo (Group Zalo) kết hợp với các công cụ giao bài, nộp 
bài trực tuyến khác (ứng dụng Azota, Google Drive, Google Forms...). 
2.2.2. Phương pháp khảo sát và thang đánh giá 
Phương pháp được sử dụng để khảo sát là Trao đổi bằng bảng hỏi; với thang đánh giá 
04 mức (tương ứng với điểm số từ 1 đến 4) 
Khảo sát online theo link: 
https://docs.google.com/forms/d/1l2E19rRm1HWwItfijUNvm-uyGD_PxgUhku22SGmB26I/edit 
Xử lí số liệu như sau: 
Để đánh giá chính xác mức độ cần thiết và khả thi của các giải pháp, tôi thiết kế thang 
đo cho mỗi nội dung khảo sát theo 4 mức độ cụ thể: 
 10 
 Tổng hợp các đối tượng khảo sát 
 TT Đối tượng Số lượng 
 1 Giáo viên giảng dạy môn Hoá học 10 một số trường 23 
 THPT 
 2 Học sinh lớp 10 một số trường THPT 185 
 Tổng 208 
2 4. Kết quả khảo sát về sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đã đề xuất 
 (nội dung chi tiết xem thêm phần phụ lục) 
2.4.1. Sự cấp thiết của các giải pháp đã đề xuất 
 Đánh giá sự cấp thiết của các giải pháp đề xuất 
 12 
 Đánh giá tính khả thi của các giải pháp đề xuất 
 TT Các giải pháp Các thông số 
 X̅ Mức 
 1 Sử dụng các hình thức hoạt động nhóm 3,40 Rất khả thi 
 phù hợp với tiến trình bài dạy. 
 2 Khai thác, sử dụng hiệu quả các phương 3,37 Rất khả thi 
 tiện trực quan. 
 3 Sử dụng nhóm Zalo (Group Zalo) kết hợp 3,36 Rất khả thi 
 với các công cụ giao bài, nộp bài trực tuyến 
 khác (ứng dụng Azota, Google Drive, 
 Google Forms...). 
Từ số liệu thu được ở bảng trên, có thể thấy: Các giải pháp đề xuất đều được đánh giá 
là rất khả thi, trong đó giải pháp Sử dụng các hình thức hoạt động nhóm phù hợp với 
tiến trình bài dạy xếp thứ nhất với chỉ số 3,40. 
 Các giải pháp trên được cụ thể hóa trong việc xây dựng kế hoạch bài dạy “Liên 
kết hydrogen và tương tác van der Waals” kèm theo hệ thống câu hỏi/bài tập vận dụng, 
kiểm tra đánh giá kết quả đạt được của học sinh. 
3. Thiết kế bài dạy “Liên kết hydrogen và tương tác van der Waals” theo hướng 
phát triển năng lực học sinh 
 BÀI 13: LIÊN KẾT HYDROGEN VÀ TƯƠNG TÁC VAN DER WAALS 
 Bộ sách: Kết nối tri thức với cuộc sống 
 Thời lượng: 2 tiết 
 Tiết 1: I. Mở đầu 
 II. Liên kết hydrogen 
 Tiết 2: III. Tương tác van der Waals 
 14 
 bởi than hoạt tính, con thằn lằn có thể bám vào tường hoặc trần nhà, con tắc kè có thể 
di chuyển trên mặt kính trơn nhẵn, thẳng đứng 
3. Phẩm chất 
- Có trách nhiệm tham gia tích cực hoạt động nhóm và cặp đôi phù hợp với khả năng 
của bản thân. 
- Cẩn thận, khách quan và trung thực và thực hiện an toàn trong quá trình làm thực 
hành. 
- Có niềm say mê, hứng thú với việc khám phá và học tập môn Hoá học. 
II. CHUẨN BỊ CỦA GIÁO VIÊN VÀ HỌC SINH 
1. Giáo viên (GV) 
- Máy tính kết nối Ti vi (hoặc máy chiếu), kết nối internet. 
- Bản trình chiếu powerpoint kèm theo bài giảng. 
Link: https://drive.google.com/drive/u/0/folders/1DC4gqYA-4bJJVAS8o83iVa-
sSOodTjMm 
- GV là thành viên trong nhóm Zalo với lớp giảng dạy; chuẩn bị tâm thế cho HS trước 
khi học bài (thông tin qua nhóm Zalo): 
+ Yêu cầu HS ôn tập lại các loại liên kết đã học. 
+ Tìm hiểu về hiện tượng tự nhiên có tính liên môn: vì sao con nhện chạy được trên 
mặt nước, con thằn lằn có thể bám trên trần nhà, nước đá nhẹ hơn nước lỏng. 
+ Cho HS biết kế hoạch luyện tập, kiểm tra đánh giá. 
- Hóa chất- dụng cụ để làm thí nghiệm hòa tan rượu và xăng vào nước. 
- Video, tranh, ảnh liên quan đến ảnh hưởng của liên kết hydrogen và tương tác van 
der Waals, phiếu học tập: 
 + Video nhỏ từ từ nước vào đồng xu. 
Link:https://drive.google.com/file/d/1sYwVGqlH2hZ3daeJ8AQyqsmW0MrAoXgo/
view?usp=sharing 
+ Video mô phỏng hiện tượng loài thằn lằn tắc kè/thạch sùng có thể leo trèo trên 
nhiều địa hình mà không bị rơi. 
 16