Sáng kiến kinh nghiệm Sử dụng sơ đồ tư duy để tạo hứng thú và tích cực trong các hoạt động học tập môn Địa lí của học sinh Lớp 9

 MỤC LỤC. 
STT Nội dung Trang 
 1 A.ĐẶT VẤN ĐỀ 1 
 2 I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1 
 3 II.MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 2 
 4 1.Mục đích nghiên cứu 2 
 5 2.Nhiệm vụ nghiên cứu 3 
 6 III.ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, THỜI GIAN THỰC HIỆN 4 
 7 1. Đối tượng nghiên cứu 4 
 8 2. Phạm vi nghiên cứu 4 
 9 3.Thời gian thực hiện 4 
 10 IV.PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 4 
 11 B.GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ 5 
 12 I.CƠ SỞ LÍ LUẬN 5 
 13 II.CƠ SỞ THỰC TIỄN 6 
 14 1.Thực tiễn của vấn đề nghiên cứu 6 
 15 2.Sự cần thiết của đề tài 8 
 16 III.THỰC TRẠNG NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI 8 
 17 1.Thực trạng của vấn đề nghiên cứu 8 
 18 1.1.Về giáoviên 8 
 19 1.2.Về học sinh 9 
 20 2. Kết quả thực trạng trên 10 
 Xuất phát từ yêu cầu trên tôi nhận thấy trong việc nâng cao chất lượng giáo 
dục nói chung và chất lượng bộ môn nói riêng. Việc cải tiến phương pháp dạy 
học là một nhân tố quan trọng, dạy học phải hướng vào người học, lấy học sinh 
làm trung tâm, quá trình dạy học là quá trình giáo viên hướng dẫn, tổ chức các 
hoạt động cho học sinh, thông qua các hoạt động học tập, học sinh tích lũy kiến 
thức, hình thành nhân cách, phát triển tư duy, năng lực hoạt động thực tiễn, năng 
lực tự học suốt đời. Vì vậy, bên cạnh việc bồi dưỡng kiến thức chuyên môn, giáo 
viên phải chọn phương pháp dạy học hiệu quả nhằm nâng cao chất lượng. Quá 
trình dạy học là công việc giáo dục phải được tiến hành trên cơ sở tự nhận thức, 
tự hành động, việc khơi dậy phát triển ý thức năng lực tư duy, bồi dưỡng phương 
pháp tự học, tự nghiên cứu là con đường phát triển tối ưu của giáo dục. Cũng 
như trong học tập các bộ môn khác, học Địa lí lại càng cần phát triển năng lực 
tích cực, năng lực tư duy của học sinh. 
 Một trong những phương pháp dạy học, nhằm kích thích học sinh tích cực 
học tập, năng lực tư duy của học sinh là sử dụng “sơ đồ”. Trong hệ thống kênh 
hình của sách giáo khoa địa lí THCS “sơ đồ” trong dạy học địa lí chiếm tỉ lệ rất 
đáng kể. Mỗi một sơ đồ đều chứa đựng những kiến thức, các mối liên hệ nhân 
quả được thể hiện rõ ràng. Do vậy, trong quá trình dạy, học tích cực người giáo 
viên cần phải khai thác triệt để các sơ đồ này đã có sẵn trong sách giáo khoa để 
hướng dẫn học sinh nắm vững nội dung kiến thức địa lí mà nó thể hiện, đồng 
thời cũng cần tự xây dựng được các sơ đồ trong quá trình thiết kế bài học địa lí 
và giảng dạy trên lớp, coi nó như là một phương pháp dạy học, nhằm kích thích 
học sinh tích cực học tập. Nhưng trên thực tế, học sinh lớp 9 lúng túng, chưa 
thạo kỹ năng quan trọng này. 
 Hiện nay có những thay đổi về nội dung, phương pháp học và phương pháp 
đánh giá học sinh lớp 9 thông qua các kỳ thi kiểm tra khảo sát và chuyển cấp từ 
THCS lên THPT. Như vậy với yêu cầu thi này, đòi hỏi học sinh phải học đầy đủ 
và hầu hết các môn chính khóa. Chính vì vậy, khi sáng kiến kinh nghiệm được 
áp dụng sẽ giúp cho cho việc học tập không trở thành áp lực, gánh nặng đối với 
các em học sinh. Từ đó hình thành cho các em năng lực tự học, năng lực giải 
quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, phân tích, giải thích. Trong sáng kiến này, tôi 
 Trong quá trình nghiên cứu, khảo sát thực tế về việc sử dụng sơ đô trong 
dạy học môn Địa lí ở trường tôi cũng như một vài trường lân cận có nhiều nét 
tương đồng về mặt địa lí, cơ sở vật chất phục vụ cho việc dạy và học, tôi 
muốn thêm một lần nữa bày tỏ tiếng nói, quan điểm của mình đối với các đồng 
nghiệp trong việc phát huy tối đa kĩ năng học tập địa lí qua hệ thống các sơ đồ, 
biểu đồ để các em có những trí thức vững vàng, có khả năng ứng dụng kiến thức 
lí thuyết vào thực tế, phát huy tối đa tiềm năng, lợi thế, sức mạnh tiềm tàng của 
mỗi em trên vùng quê hiếu học, hạn chế việc ghi nhớ máy móc, “học vẹt”. 
2. Nhiệm vụ nghiên cứu 
 Sử dụng sơ đồ tư duy để tạo hứng thú và tích cực trong các hoạt động học 
tập môn Địa lí của học sinh lớp 9 không phải là điều mới mẻ hay còn quá xa lạ 
với giáo viên, phụ huynh và học sinh. Thế nhưng, đối với đối tượng học sinh, 
nhất là học sinh ở một trường nông thôn còn nhiều khó khăn, thiếu thốn như 
trường THCS...thì việc thực hiện đề tài này là một vấn đề hoàn toàn mới. Bản 
thân tôi, nghiên cứu, tìm hiểu vấn đề này với mục đích tìm hiểu rõ hơn, đa chiều 
hơn về thực trạng của việc tự học của học sinh hiện nay cũng như hiệu quả mà 
nó mang lại trước nhiều sự lựa chon, thậm chí là cám dỗ mới trong thời đại “thế 
giới phẳng”. 
 Trong quá trình nghiên cứu, khảo sát ở trường THCS ... và một số khu dân 
cư xã ..., huyện..., tỉnh..., tôi muốn thêm một lần nữa bày tỏ tiếng nói, quan điểm 
của mình đối với các bậc phụ huynh về việc tạo điều kiện thuận lợi nhất cho con 
em mình phát huy tối đa khả năng tự học, tự nghiên cứu trong việc sử dụng sơ 
đồ tư duy để tạo hứng thú và tích cực trong các hoạt động học tập môn Địa lí để 
các em có những trí thức vững vàng, có khả năng ứng dụng kiến thức lí thuyết 
vào thực tế, phát huy tối đa tiềm năng, lợi thế, sức mạnh tiềm tàng của mỗi em 
trên vùng quê hiếu học. 
 Đề xuất được biện pháp góp phần phát triển năng lực tự học từ đó nâng cao 
hiệu quả, chất lượng dạy học bộ môn Địa lí 9 nói riêng ở trường THCS...thông 
qua việc sử dụng sơ đồ tư duy để tạo hứng thú và tích cực trong học tập môn Địa 
lí của học sinh, góp phần hình thành năng lực tự học, hoàn thiện phẩm chất và 
năng lực cho học sinh như mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông mới 
 tài có ý nghĩa quan trọng trong việc tăng cường việc học tập trong nhóm, đổi 
mới quan hệ giáo viên học sinh theo hướng cộng tác có ý nghĩa quan trọng nhằm 
phát triển năng lực xã hội. Bên cạnh việc học tập những tri thức và kỹ năng 
riêng lẻ của các môn học chuyên môn cần bổ sung các chủ đề học tập phức hợp 
nhằm phát triển năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp. Từ cơ sở lí luận và 
thực tiễn về phương pháp và kĩ thuật dạy học, vận dụng, tích hợp vào việc sử 
dụng sơ đồ tư duy để tạo hứng thú và tích cực trong các hoạt động học tập môn 
Địa lí của học sinh lớp 9, tôi sự dụng một số phương pháp tiếp cận nghiên cứu 
để viết sáng kiến kinh nghiệm này. Cụ thể: 
 - Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết: 
 + Phương pháp thu thập tài liệu 
 + Phương pháp tiếp cận hệ thống 
 + Phương pháp phân tích tổng hợp 
 - Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn 
 + Phương pháp điều tra khảo sát 
 + Phương pháp quan sát 
 Đề tài nghiên cứu chỉ đề cập đến Địa lí lớp 9, nhưng ta có thể áp dụng cho 
cả các khối lớp bậc trung học cơ sở. Tích hợp những phương pháp, kĩ thuật dạy 
học hiện đại, theo định hướng phát triển năng lực giúp học sinh tích cực chủ 
động huy động những kiến thức đã học để hiểu sâu, toàn diện hơn một sự kiện 
Địa lí, đồng thời học sinh còn được ôn tập củng cố, tổng hợp các kiến thức ở 
mức độ cao hơn và biết vận dụng thông minh sáng tạo trong học tập, giúp học 
sinh hứng thú say mê học tập, góp phần nâng cao hiệu quả bài học. 
B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ 
I. CƠ SỞ LÍ LUẬN 
 Trước yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát huy tính 
tích cực học tập của HS nhằm đào tạo những con người năng động, sáng tạo, có 
khả năng thích ứng với đời sống xã hội, hòa nhập và phát triển cộng đồng. Việc 
đánh giá không chỉ dừng lại ở yêu cầu tái hiện kiến thức mà còn lấy kỹ năng để 
khuyến khích trí thông minh, sáng tạo, khả năng tư duy của học sinh. 
 hiện ra những học sinh có kỹ năng thực hiện tốt hoặc thực hiện còn yếu để kịp 
thời có biện pháp điều chỉnh khắc phục nhằm nâng cao chất lượng bộ môn. 
II. CƠ SỞ THỰC TIỄN 
1. Thực tiễn của vấn đề nghiên cứu 
1.1. Thuận lợi 
 Trong các tiết học địa lí có sử dụng các sơ đồ, bản đồ địa lí góp phần tăng 
thêm hứng thú tham gia học tập của học sinh, kích thích tư duy học tập, hạn chế 
khả năng ghi nhớ kiến thức máy móc, phát triển tư duy lô-gic, khám phá, nhất là 
đối với học sinh lớp 9, môn Địa lí luôn bị coi nhẹ. 
 Thông qua những bài học có sử dụng sơ đồ tư duy, học sinh sẽ thấy được 
mối liên hệ giữa các mạch nội dung kiến thức địa lí với nhau. Giáo viên và học 
sinh cùng học tập địa lí qua hệ thông sơ đồ địa lí sẽ giúp cho học sinh khắc sâu 
hơn kiến thức lí thuyết đã học. Đó cũng là một biện pháp rất tốt để các em ghi 
nhớ, củng cố kiến thức bài học cho mình. 
 Thông qua các bài học có sử dụng sơ đồ địa lí, học sinh cũng có cơ hội để 
thể hiện khả năng của mình, các em không chỉ biết ghi nhớ, củng cố kiến thức lý 
thuyết đã học mà còn biết sơ đồ hóa các kiến thức, dánh giá được các mối liên 
hệ địa lí: tự nhiên với tự nhiên, tự nhiên với dân cư - xã hội, tự nhiên và dân cư 
với kinh tế - xã hội và ngược lại. 
 Bản thân người giáo viên Địa lý khi dạy học có sử dụng sơ đồ địa lí, nhất là 
sơ đồ địa lí các nội dung kiến thức Việt Nam cũng nhẹ nhàng hơn, không nặng 
nề về nội dung kiến thức lý thuyết máy móc mà đi vào các thao tác để các em 
nhận biết, phân tích và tìm ra các mối quan hệ trên sơ đồ Việt Nam, nhất alf mối 
quan hệ nhân - quả. 
 Thông qua các bài học có sử dụng sơ đồ địa lí đối với học sinh lớp 9, giáo 
viên có cơ hội để đánh giá, phát hiện ra những học sinh có kỹ năng thực hiện tốt 
hoặc thực hiện còn yếu để kịp thời có biện pháp điều chỉnh khắc phục nhằm 
nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn. 
1.2. Khó khăn 
 Đối với đối tượng học sinh lớp 9 cuối cấp THCS, các em đều tập trung ôn 
thi vào lớp 10 - THPT thì việc dạy học Địa lí đã khó, dạy học qua hệ thống sơ đồ 
 Bên cạnh đó, một trong những nguyên nhân quan trọng làm cho chất lượng 
dạy học môn Địa lí tại địa phương còn thấp cũng xuất phát từ phía giáo viên, từ 
chính cách thức tổ chức các hoạt động dạy học của người dạy. Rất nhiều giáo 
viên chưa thật sự đầu tư vào công tác soạn bài, ngại đổi mới, ít tìm tòi, sáng tạo; 
chưa mạnh dạn áp dụng các phương pháp, cách thức tổ chúc dạy học theo hướng 
tích cực, chưa lôi cuốn được học sinh vào các hoạt động học tập từ đó chưa phát 
huy được tính tích cực, sáng tạo chủ động trong học tập của học sinh. 
III. THỰC TRẠNG NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI 
1. Thực trạng của vấn đề nghiên cứu 
1.1. Về giáo viên 
 Nói đến dạy học là một công việc vừa mang tính khoa học vừa mang tính 
nghệ thuật. Do đó đòi hỏi người giáo viên cần có năng lực sư phạm vững vàng, 
phương pháp giảng dạy phù hợp theo hướng tích cực giúp học sinh chủ động 
trong việc chiếm lĩnh kiến thức. Việc tạo cho học sinh niềm hứng thú trong học 
tập hoàn toàn phụ thuộc vào năng lực sư phạm của giáo viên. Ngoài việc lên lớp 
người giáo viên phải không ngừng học hỏi, tìm tòi tài liệu có liên quan để làm 
sao có thể truyền thụ cho học sinh một cách nhẹ nhàng, dể hiểu, phù hợp với khả 
năng tiếp thu của từng đối tượng học sinh. 
 Trước yêu cầu đổi mới toàn diện trong môn Địa lí, hiện nay: 
 - Nhiều giáo viên tích cực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, lấy 
người học làm trung tâm trong việc thiết kế các hoạt động học tập; thiết kế và sử 
dụng trò chơi như một hình thức tổ chức dạy học truyền tải được sự đổi mới về 
phương pháp dạy học và phương tiện dạy học. 
 - Nhiều giáo viên chủ động tìm cách khắc phục những hạn chế về cơ sở vật 
chất (như thiếu máy tính, máy chiếu, bảng tương tác hay mạng Internet...) bằng 
cách thiết kế các trò chơi phù hợp với điều kiện vốn có như nhóm trò chơi dùng 
lời, nhóm trò chơi sử dụng thiết bị dạy học truyền thống như bản đồ, tranh ảnh... 
 - Không ít giáo viên có năng lực về công nghệ thông tin, thiết kế các trò 
chơi trên nền tảng các ứng dụng về công nghệ, khai thác lợi ích của mạng 
Internet, thiết kế các trò chơi trực tuyến góp phần thu hút người học, khiến học 
sinh có hứng thú học tập hơn. 
 tập khá chênh lệch. Các bạn đạt điểm khá giỏi đã tăng lên. Tuy nhiên qua trực 
tiếp trao đồi với học sinh, các em lại cho biết sau khi thi lượng kiến thức còn lại 
sau các bài kiểm tra thường bị “lãng quên”. Hầu như các bạn quên kiến thức rất 
nhanh, đến học phần 2 này thì “ coi lại những bài của học phần 1 cứ như mới”- 
đó là một điều đáng lo ngại, nếu cứ tiếp diễn ta sẽ không thể có đủ kiến thức để 
dạy tốt trong tương lai cũng như việc tự giải thích các hiện tượng tự nhiên xãy ra 
mà mình quan tâm. 
 Bảng 1. Khảo sát về kết quả học tập đại trà môn Địa lí lớp 9, 
 năm học 2019 - 2020 
 STT Mức điểm Số lượng Tỉ lệ Ghi chú 
 1 0 - 3,4 0 0 
 2 3,5 - 4,9 1 1,9 
 3 5,0 - 6,4 22 42,4 
 4 6,5 - 7,9 18 34,5 
 5 Từ 8,0 trở lên 11 21,2 
 Tổng số học sinh 52 100 
 Bảng 2. Khảo sát về kết quả học tập đại trà môn Địa lí lớp 9, 
 năm học 2020 - 2021 
 STT Mức điểm Số lượng Tỉ lệ Ghi chú 
 1 0 - 3,4 
 2 3,5 - 4,9 
 3 5,0 - 6,4 
 4 6,5 - 7,9 
 5 Từ 8,0 trở lên 
 Tổng số học sinh 
 Tại sao không thể nhớ lâu? Đó chủ yếu là do chưa hiểu sâu. Vậy tại sao 
chưa hiểu sâu? Do cách học, động cơ - ý thức học của mỗi người và do cách 
truyền đạt kiến thức của giáo viên ư? 
 Như đã biết, thực trạng dạy học môn Địa lí ở trường THCS còn tồn tại 
những vấn đề không nhỏ ảnh hưởng đến việc hình thành năng lực học tập, hứng