Sáng kiến kinh nghiệm Rèn kĩ năng chứng minh trong kiểu bài nghị luận về vấn đề lí Luận văn học cho học sinh giỏi môn Ngữ văn ở trường THPT

 7.3.2. Lợi ích xã hội............................................................................................................................61
PHỤ LỤC 1: MỘT SỐ VÍ DỤ MINH HỌA: RÈN KĨ NĂNG CHỨNG MINH TRONG KIỂU BÀI NGHỊ 
LUẬN VỀ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VĂN HỌC CHO HỌC SINH GIỎI QUA HOẠT ĐỘNG KIỂM TRA, 
ĐÁNH GIÁ ................................................................................................................................................67
PHỤ LỤC 2: VĂN BẢN XÁC NHẬN ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN..........................................................90
 1. Trường THPT Yên Dũng số 1: .......................................................................................................90
 2. Trường THPT Yên Dũng số 2: .......................................................................................................91
 3. Trường THPT Ngô Sĩ Liên, Bắc Giang ..........................................................................................92
 4. Trường PT Dân tộc Nội trú tỉnh Bắc Giang....................................................................................94
 2 văn học hoặc văn học sử luôn được đặt ra. Theo tác giả, dù bàn về một vấn đề lí luận hay 
văn học sử thì đề cũng không bao giờ tách rời việc phân tích cảm thụ tác phẩm văn học, 
kiểm tra kiến thức tác phẩm văn học. Ngay cả những đề tưởng như chỉ yêu cầu thuần túy 
lí luận văn học, thì cũng không có nghĩa là học sinh chỉ biết bàn bạc xung quanh các kiến 
thức lí luận. Và phần lớn những đề bàn về một vấn đề văn học sử hay lí luận văn học đều 
có yêu cầu gắn với việc phân tích tác phẩm để làm sáng tỏ. Như thế, tác giả Đỗ Ngọc 
Thống đã chỉ rõ, kiểu bài lí luận văn học mà chúng tôi đang bàn tới chỉ dành cho đối 
tượng học sinh giỏi trong kì thi học sinh giỏi cấp tỉnh, cấp quốc gia môn Ngữ văn, thực 
chất nó nằm trong dạng đề nghị luận về một vấn đề văn học hoặc nghị luận về một ý kiến 
bàn về văn học. Những gợi ý của tác giả mới chỉ dừng lại ở thao tác nhận diện đề với chỉ 
dẫn: dù đề có yêu cầu hay không yêu cầu, học sinh vẫn cần phải phân tích tác phẩm để 
làm rõ cho vấn đề lí luận, chưa đưa ra định hướng về kĩ năng bồi dưỡng học sinh như thế 
nào để giải quyết tốt kiểu bài này.
 Những năm gần đây, chúng tôi luôn tìm tòi và đã viết nhiều chuyên đề nghiên cứu 
khoa học đưa ra những giải pháp cụ thể giúp cho HS chủ động trong kĩ năng làm văn để 
nâng cao năng lực viết văn nghị luận, nhất là các đề bài nâng cao dành cho HSG. Cụ thể, 
chúng tôi đã viết và áp dụng vào thực tế giảng dạy HSG những chuyên đề sau:
- Kĩ năng bồi dưỡng học sinh giỏi với kiểu bài lí luận văn học
- Các lỗi thường gặp ở kiểu bài lí luận văn học trong bài thi học sinh giỏi môn Ngữ văn
- Bồi dưỡng năng lực diễn đạt trong làm văn nghị luận cho học sinh trung học phổ thông
- Rèn kỹ năng tìm hiểu đề và lập dàn ý trong bài văn nghị luận cho HSG
4.2. Tình trạng và nhược điểm, hạn chế của giải pháp cũ: 
 Các giải pháp cũ nêu trên đã khái quát lại những kiến thức cơ bản về văn nghị 
luận, cách diễn đạt trong văn nghị luận, về kiểu bài NLVH, nhất là kiểu bài lí luận văn 
học để giúp giáo viên và học sinh có cái nhìn đúng đắn về văn nghị luận, các kiểu bài văn 
nghị luận trong đề thi HSG. Hình thành ở học sinh những kĩ năng khi làm bài, thực tế vận 
dụng vào những bài làm cụ thể... nhằm định hướng cho học sinh cách đối mặt và giải 
quyết các vấn đề lí luận VH... 
 Nghiên cứu, xem xét kĩ lưỡng các giải pháp trên, chúng tôi nhận thấy vẫn còn 
những nhược điểm, hạn chế:
 + Ở một vài đề tài, vẫn còn đôi chỗ chưa thật chuẩn xác về kiến thức và kĩ năng.
 + Nặng về cung cấp kiến thức, cung cấp những bài văn mẫu dễ khiến cho học sinh 
tiếp nhận một cách thụ động, thiếu sáng tạo và có tư tưởng ỷ lại, lệ thuộc vào tài liệu
 + Chưa quan tâm đích đáng đến việc rèn phương pháp, rèn kĩ năng chứng minh 
trong kiểu bài lí luận văn học cho học sinh, chưa có giải pháp nào đề cập một cách toàn 
diện, hệ thống, chuyên sâu đến rèn kĩ năng chứng minh trong kiểu bài lí luận văn học 
 4 thấy nhiều em không có “năng lực” xử lí kiến thức sao cho khéo léo, nhuần nhuyễn, hợp 
lí. Như trên đã nói, cần phải hình thành năng lực, kĩ năng cảm nhận và làm bài cho các 
em. Theo chúng tôi, muốn nâng cao chất lượng bài viết của học sinh giỏi, cũng là nâng 
cao chất lượng của môn Ngữ văn thì cần phải làm tốt việc rèn kĩ năng cho học sinh. 
 Căn cứ vào lí do nêu trên, sáng kiến này chúng tôi hướng đến Rèn kĩ năng chứng 
minh trong kiểu bài nghị luận về vấn đề lí luận văn học cho học sinh giỏi môn Ngữ 
văn ở trường THPT.
6. MỤC ĐÍCH CỦA GIẢI PHÁP SÁNG KIẾN 
 - Thứ nhất: Khái quát cơ sở lí luận và thực tiễn để giáo viên và học sinh có cái 
nhìn khái quát về văn nghị luận, thao tác chứng minh trong bài văn nghị luận dành cho 
học sinh giỏi; những thuận lợi, khó khăn của giáo viên và học sinh trong việc dạy - học kĩ 
năng chứng minh. Từ đó hình thành phương pháp tư duy khoa học, chặt chẽ cho HSG 
văn. Đề xuất một số phương pháp trang bị tri thức và rèn kĩ năng chứng minh trong kiểu 
bài lí luận văn học.
 - Thứ hai: Hướng dẫn chi tiết học sinh thực hành thao tác chứng minh thông qua 
các dạng bài cụ thể. Do đó đề tài sẽ là một công cụ đắc lực hướng dẫn HS kĩ năng vận 
dụng, từ đó HS sẽ thuần thục trong khâu chứng minh trong kiểu bài nghị luận về vấn đề lí 
luận văn học, là tiền đề quan trọng giúp cho bài viết của HS thuyết phục được người đọc.
 - Thứ ba là đối với GV: Đề tài là một cơ hội để chúng tôi giao lưu với các đồng 
nghiệp về chuyên môn, trao đổi kinh nghiệm trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi.
 Với mục tiêu trình bày vấn đề một cách dễ hiểu và các nội dung nêu ra có thể phục 
vụ cho mục đích thiết thực nhất của công tác bồi dưỡng HSG Ngữ văn; chúng tôi chủ 
trương trình bày từ lí thuyết đến thực hành, từ nội dung khái quát đến những vấn đề chi 
tiết. 
7. NỘI DUNG
7.1. THUYẾT MINH GIẢI PHÁP CẢI TIẾN
 7.1.1. Giải pháp 1: Củng cố cho học sinh những kiến thức cơ bản về văn nghị 
luận; thao tác chứng minh trong bài nghị luận dành cho HSG môn Ngữ văn 
 a. Nội dung giải pháp: 
 Để việc rèn kĩ năng viết phần chứng minh trong kiểu bài nghị luận về vấn đề lí 
luận văn học cho học sinh giỏi có hiệu quả, chúng tôi thực hiện khâu củng cố kiến thức, 
 6 nhận định về nghệ thuật của Truyện Kiều, Hoài Thanh nêu ra luận điểm: Nguyễn Du đã 
tái tạo lại cuộc sống đương thời và sáng tạo ra một thế giới có thật. Để thuyết minh cho 
luận điểm lớn, người ta thường đề xuất các luận điểm nhỏ. Một bài văn nghị luận có thể 
có một số luận điểm lớn và nhiều luận điểm nhỏ. Các luận điểm ấy liên kết với nhau để 
soi sáng, thuyết minh cho luận điểm lớn của bài. Nội dung cụ thể của luận điểm trong 
từng bài văn nghị luận rất đa dạng. Luận điểm trong bài văn nghị luận có vị trí, tầm quan 
trọng khác nhau. 
 Trong văn nghị luận, muốn có được luận điểm chính xác thì phải có hai điều kiện: 
có nhiều luận cứ đáng tin cậy và có cách luận chứng đúng đắn thuyết phục. Luận cứ là 
các tài liệu dùng làm cơ sở thuyết minh cho luận điểm. Có hai loại luận cứ: thực tế (của 
đời sống và văn học được dùng làm dẫn chứng) và lí lẽ (các nguyên lí, chân lí, ý kiến đã 
được công nhận). Luận cứ của lập luận phải chân thực, xác đáng và toàn diện. Muốn vậy, 
khi sử dụng luận cứ, phải xem xét, cân nhắc, thẩm tra, nhất là những luận cứ then chốt. 
Mối quan hệ giữa luận điểm và luận cứ rất khăng khít, chặt chẽ: luận điểm đứng được là 
dựa vào luận cứ, còn luận cứ nêu ra là để phục vụ cho luận điểm. Trong nội bộ các luận 
cứ, lí lẽ và dẫn chứng cũng soi sáng cho nhau: lí lẽ tạo cho dẫn chứng khả năng thuyết 
minh cho luận điểm, còn dẫn chứng thực tế lại làm cho lí lẽ có nội dung, có sức nặng.
 Có luận điểm, luận cứ rồi, còn phải biết làm cho luận cứ nói lên luận điểm, làm 
sao cho lí lẽ và dẫn chứng thực tế phối hợp với nhau để thuyết minh cho luận điểm một 
cách mạnh mẽ, nổi bật, thuyết phục. Muốn vậy thì phải biết cách luận chứng. Luận chứng 
là sự phối hợp, tổ chức các lí lẽ và dẫn chứng để thuyết minh cho luận điểm. Thực chất 
của luận chứng là cách đưa luận cứ vào quỹ đạo lôgic để tạo thành sức thuyết phục. Luận 
chứng phải chặt chẽ, dẫn chứng phải được phân tích, giải thích thì mới có giá trị chứng 
minh. Luận chứng phải tránh cực đoan, một chiều, phải biết lật đi lật lại để xem xét cho 
cạn hết lí lẽ.
 Nội dung của bài văn nghị luận không phải là sự liệt kê tùy tiện các ý. Chúng phải 
được tổ chức, liên kết ý, tức là chúng phải được nối với nhau theo những quan hệ nhất 
định. Cách trình bày chúng từ đầu bài đến cuối bài phải theo những cách thức, quy tắc 
nhất định. Nội dung của bài văn nghị luận có thể xem là một tổ chức của chủ đề, ý lớn, ý 
nhỏ thành một hệ thống, một cấu trúc chặt chẽ.
 Bài văn nghị luận không chỉ có các yếu tố tạo nên nội dung mà còn cần có các 
thao tác tổ chức nên nội dung. Điều đó có liên quan đến các cách trình bày nội dung trong 
 8 * Vị trí của thao tác chứng minh trong bài nghị luận về vấn đề lí luận văn học cho 
HSG môn Ngữ văn
 Thao tác chứng minh đòi hỏi chúng ta phải làm sáng tỏ chân lí bằng các dẫn 
chứng và lí lẽ. Khi ta đã chấp nhận cái chân lí thể hiện trong một ý kiến, nhận định nào 
đó, ta sẽ phải thuyết phục người khác cùng chấp nhận. Phương tiện để thuyết phục người 
khác là những dẫn chứng rút ra từ văn học và kèm theo dẫn chứng là những lí lẽ dẫn dắt, 
phân tích tạo ra những lập luận vững chắc, mang đến niềm tin cho người đọc. 
 Đối với kiểu bài lí luận văn học dành cho học sinh giỏi, đối tượng bàn luận có thể 
là một ý kiến, nhận định về lí luận văn học. Kiểu bài này đòi hỏi học sinh phải có kiến 
thức toàn diện về văn học sử, lí luận văn học bởi lẽ đề lí luận văn học sẽ đa dạng, phong 
phú, liên quan đến nhiều đơn vị tri thức khác nhau. Khi viết bài, yêu cầu học sinh phải 
giải thích ý kiến, rút ra vấn đề nghị luận, dùng kiến thức lí luận để bàn luận vấn đề, sau 
đó chứng minh bằng các tác phẩm cụ thể. Từ việc khảo sát một loạt các đề thi chọn học 
sinh giỏi tỉnh Bắc Giang môn ngữ văn những năm gần đây, có thể nhận thấy, câu hỏi 
NLVH đều có hình thức đưa ra nhận định và yêu cầu học sinh bình luận, đặc biệt các đề 
đều không có yêu cầu cụ thể, không hạn định về ngữ liệu để chứng minh. Các đề đều 
hướng đến yêu cầu học sinh bằng trải nghiệm văn học, sự hiểu biết về các tác phẩm văn 
học chọn dẫn chứng là các tác phẩm nhằm làm sáng tỏ vấn đề. Muốn giải quyết yêu cầu 
này của đề, học sinh ngoài việc cần vận dụng thao tác giải thích để xác định vấn đề 
LLVH được nêu ra, việc học sinh cần lựa chọn đúng, hợp lí dẫn chứng chứng minh là 
điều vô cùng cần thiết. Phần phân tích và chứng minh trong bài văn nghị luận về vấn đề lí 
luận văn học chiếm một vị trí quan trọng quyết định việc bài văn có được triển khai đúng 
hướng, vấn đề có được sáng rõ hay không và khả năng cảm thụ văn chương của học sinh 
như thế nào. Nhận thức được tầm quan trọng của việc lựa chọn dẫn chứng, ngữ liệu phân 
tích, chứng minh trong bài văn sẽ khiến cả giáo viên và học sinh có thái độ đúng đắn và 
dành thời gian thích đáng để rèn luyện kĩ năng này.
 * Một số hình ảnh minh chứng dạy trực tuyến về kiến thức, kĩ năng làm đề lí luận 
văn học cho học sinh Đội tuyển HSG tỉnh của trường THPT Chuyên Bắc Giang
 10 mẫu sẵn có, được bộc lộ và phát huy tiềm năng sáng tạo. Học sinh nắm vững những kiến 
thức, kĩ năng chứng minh nhận định lí luận văn học, bước đầu định hướng các biện pháp 
bồi dưỡng kĩ năng làm văn nghị luận cho HS, giúp HS tự tin, chủ động, sáng tạo trong 
làm bài. 
 Qua thực tế áp dụng việc hướng dẫn học sinh tự củng cố kiến thức về văn nghị luận 
và thao tác chứng minh trong văn nghị luận dạng đề lí luận văn học khi giảng dạy, bồi 
dưỡng HSG cấp tỉnh, HSG quốc gia, chúng tôi nhận thấy bài viết của học sinh đã khắc 
phục được một số lỗi cơ bản trong kĩ năng chứng minh nhận định lí luận văn học qua tác 
phẩm văn học.
 7.1.2. Giải pháp 2: Sử dụng sơ đồ tư duy để khái quát hệ thống tác phẩm cho 
phần chứng minh và đọc, tích lũy kiến thức nâng cao về tác giả, tác phẩm
 a. Nội dung giải pháp: 
 Đối với kì thi học sinh giỏi môn văn ở bậc THPT, kiểu bài lí luận văn học rất phổ 
biến. Tuy nhiên, để làm tốt kiểu bài lí luận văn học, học sinh cần có kiến thức vững chắc 
về hệ thống tác phẩm trong chương trình. Vì đây sẽ là nguồn tư liệu chính học sinh sẽ sử 
dụng để làm sáng tỏ cho các vấn đề lí luận được đặt ra qua các đề bài cụ thể. Bên cạnh 
đó, để mở rộng vốn kiến văn, học sinh cần trang bị cho mình cả kiến thức của những tác 
phẩm ngoài chương trình, nhất là những tác phẩm đỉnh cao của văn học Việt Nam và thế 
giới. 
 Qua khảo sát các đề thi học sinh giỏi quốc gia của những năm gần đây, chúng tôi 
nhận thấy đề thi có nhiều thay đổi nhằm điều chỉnh lại thực tiễn dạy học, mở rộng hiểu 
biết về văn học cho học sinh. Nhiều đề văn được ra theo kiểu đề mở gây được hứng thú 
cho học sinh giỏi, kích thích được sự say mê, sáng tạo của các em. Chúng tôi nhận thấy 
có những hướng ra đề như sau:
 Đề bài đưa ra một ý kiến, nhận định của một nhà nghiên cứu lí luận, của người sáng 
tác..., yêu cầu học sinh giải thích, bình luận ý kiến và làm sáng tỏ bằng một hoặc một vài 
tác phẩm văn học. Mục đích của dạng đề này là kiểm tra kiến thức về lí luận văn học và 
khả năng vận dụng, soi sáng vấn đề lí luận đó bằng sự cảm thụ tác phẩm văn học cụ thể; 
nghĩa là gắn lí luận văn học với việc cảm thụ cái hay, cái đẹp của tác phẩm. Qua lí luận 
văn học, học sinh có căn cứ khoa học để định giá tác phẩm, ngược lại qua các tác phẩm 
người viết hiểu và biết khái quát nâng cao thành những vấn đề lí luận cơ bản. 
 12