Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp xây dựng đề kiểm tra định kì môn Ngữ văn Lớp 10 theo hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh (Chương trình GDPT 2018)

 SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN 
 TRƢỜNG THPT CHUYÊN PHAN BỘI CHÂU 
 ___________________________________________________________________________________________ 
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
Đề tài: 
 PHƢƠNG PHÁP XÂY DỰNG ĐỀ KIỂM TRA ĐỊNH KÌ 
 MÔN NGỮ VĂN LỚP 10 THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN 
 PHẨM CHẤT NĂNG LỰC HỌC SINH 
 (CHƢƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018) 
 MÔN: NGỮ VĂN 
 Giáo viên thực hiện: Phạm Thanh Lê 
 Dƣơng Thị Minh Nguyệt 
 Tổ chuyên môn: Ngữ văn 
 Số điện thoại: 0942067136 
 NGHỆ AN - NĂM 2023 
 PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ 
 1.1. Lí do chọn đề tài 
 Năm học 2022 - 2023 là năm đầu tiên thực hiện Chương trình Giáo dục phổ 
thông 2018 ở bậc Trung học phổ thông, đánh dấu bước ngoặt trong sự phát triển 
của nghành giáo dục. Việc dạy học truyền thống gắn với truyền thụ tri thức một 
chiều chuyển sang dạy học theo hướng phát triển phẩm chất năng lực. Điều này 
phù hợp với xu thế của thế giới và đòi hỏi của thực tiễn, hoàn cảnh hiện nay nhưng 
cũng đặt ra nhiều thách thức đối với ngành giáo dục, đòi hỏi sự thực hiện nghiêm 
túc, nỗ lực vượt lên những khó khăn để ổn định việc dạy và học trong nhà trường. 
 Cùng với việc thay đổi về dạy học, việc kiểm tra đánh giá cũng phải thay đổi 
theo, phù hợp với yêu cầu mới. Kiểm tra, đánh giá theo chương trình 2006 chủ yếu 
mang tính huy động những kiến thức học sinh đã được học trong sách giáo khoa, 
nghĩa là học sinh học thuộc các văn bản, bài học đã được giáo viên truyền thụ, từ 
đó ghi nhớ và chép lại trong bài kiểm tra. Giáo viên cũng trên cơ sở ghi nhớ của 
học sinh để đánh giá. Tuy nhiên, Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 do đặc 
trưng thực hiện một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa cho nên không lấy sách 
giáo khoa làm căn cứ để kiểm tra, đánh giá mà lấy chương trình làm cơ sở. Kiểm 
tra, đánh giá theo Chương trình 2018 thực hiện theo hướng phát triển phẩm chất 
năng lực. Đối với môn Ngữ văn, vấn đề kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển 
phẩm chất, năng lực đặt ra nhiều thách thức bởi giáo viên phần đông vẫn quen với 
kiểu kiểm tra, đánh giá và biên soạn đề theo quán tính, truyền thống. 
 Mặt khác, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã đưa ra và đang lắng nghe ý kiến đóng 
góp về Dự thảo thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm 2025 - năm đầu tiên thi 
theo chương trình mới 2018. Chính vì vậy, việc kiểm tra, đánh giá định kì cũng 
phải hướng đến mục tiêu kì thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm 2025 để giáo 
viên và học sinh có hướng ôn tập, chuẩn bị tốt nhất, sẵn sàng cho kì thi. 
 Từ những lí do trên, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài nghiên cứu: 
Phương pháp xây dựng đề kiểm tra định kì môn Ngữ văn lớp 10 theo hướng 
phát triển phẩm chất năng lực học sinh (Chương trình Giáo dục phổ thông 2018). 
 1.2. Tổng quan về đề tài và tính mới của đề tài 
 Đề tài tập trung triển khai phương pháp biên soạn đề kiểm tra, đánh giá theo 
hướng phát triển các phẩm chất, kĩ năng đọc và viết của Ngữ văn lớp 10 (Chương 
trình Giáo dục phổ thông 2018). 
 Đề tài đưa ra một số gợi ý về ma trận, đặc tả đề kiểm tra theo các đơn vị kiến 
thức. Đồng thời, biên soạn một số đề minh họa theo hai phần: Đọc (các văn bản 
thuộc các thể loại được học trong chương trình lớp 10) và Viết (các bài nghị luận/ 
bài viết thuộc các kiểu bài được học trong chương trình lớp 10). 
 1 
 PHẦN II: NỘI DUNG 
 2.1. Cơ sở lí luận và thực tiễn 
 Đề tài Phương pháp xây dựng đề kiểm tra định kì môn Ngữ văn lớp 10 theo 
hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh (Chương trình Giáo dục phổ thông 
2018) được thực hiện dựa trên những cơ sở lí luận và thực tiễn khách quan. Chúng 
tôi dựa trên cơ sở mục tiêu, nội dung và cách thức đánh giá của Chương trình Giáo 
dục phổ thông 2018 nói chung và yêu cầu đổi mới kiểm tra, đánh giá môn Ngữ văn 
nói riêng của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Đồng thời, chúng tôi cũng xem xét đến các 
hình thức kiểm tra, đánh giá của của các nước đặt vào xu thế hội nhập hiện nay. 
 Thứ nhất, chúng tôi xác định rõ căn cứ xác định mục tiêu, nội dung đổi mới 
và cách thức đánh giá của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018. 
 Yêu cầu trong các nghị quyết về đổi mới giáo dục của Đảng và Nhà nước. 
Yêu cầu đổi mới căn bản giáo dục đào tạo, trong đó có đổi mới về đánh giá đã 
được nêu trong Nghị quyết số 29 của Trung ương Đảng, Nghị quyết số 88 Quốc 
hội và Quyết định số 404 của Thủ tướng Chính phủ. Nghị quyết số 29 của Trung 
ương Đảng yêu cầu: “Đổi mới căn bản hình thức và phương pháp thi, kiểm tra và 
đánh giá kết quả giáo dục, đào tạo, bảo đảm trung thực, khách quan. Việc thi, kiểm 
tra, đánh giá kết quả giáo dục, đào tạo cần từng bước theo các tiêu chí tiên tiến 
được xã hội và cộng đồng giáo dục thế giới tin cậy và công nhận. Phối hợp sử 
dụng kết quả đánh giá trong quá trình học với đánh giá cuối học kì, cuối năm học; 
đánh giá của người dạy với tự đánh giá của người học; đánh giá của nhà trường với 
đánh giá của gia đình và của xã hội. Đổi mới phương thức thi và công nhận tốt 
nghiệp trung học phổ thông theo hướng giảm áp lực và tốn kém cho xã hội mà vẫn 
bảo đảm độ tin cậy, trung thực, đánh giá đúng năng lực học sinh, làm cơ sở cho 
việc tuyển sinh giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học”. 
 Nghị quyết số 88 của Quốc hội và Quyết định 404 của Chính phủ cũng đều 
nêu rõ định hướng và yêu cầu đổi mới đánh giá. Những yêu cầu đó đã trở thành cơ 
sở quan trọng trong việc đổi mới đánh giá kết quả học tập của học sinh trong môn 
học Ngữ văn. 
 Thứ hai, yêu cầu đổi mới kiểm tra, đánh giá cũng được quy định riêng với 
môn Ngữ văn. Ngày 21/7/2023, Bộ Giáo dục và Đào tạo có Công văn số 
3175/BGDDT-GDTrH hướng dẫn đổi mới về dạy học và kiểm tra, đánh giá môn 
Ngữ văn ở trường phổ thông nhằm khắc phục tình trạng dạy học nặng về thuyết 
giảng, đọc chép và thuộc lòng theo văn mẫu. Công văn nhấn mạnh việc kiểm tra, 
đánh giá môn Ngữ văn cần đảm bảo nguyên tắc phát huy được những mặt tích cực 
trong cá tính, trí tưởng tượng, năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học, năng lực tư 
duy hình tượng và tư duy logic của học sinh. Giáo viên cần tập trung thiết kế và sử 
dụng các câu hỏi, bài tập yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức đã học và kĩ năng 
đọc, viết, nói, nghe vào bối cảnh ngữ liệu mới. Tạo cơ hội để học sinh khám phá 
những tri thức mới, đề xuất ý tưởng và tạo ra sản phẩm mới. Gợi mở những liên 
 3 
học sinh biết tự đánh giá. Chương trình Ngữ văn mới đã tiếp thu, cập nhật, vận 
dụng kết quả nghiên cứu về đánh giá nói chung và đánh giá môn học Ngữ văn của 
nhiều nước tiên tiến. 
 Như vậy, có thể nhận thấy, việc kiểm tra, đánh giá môn Ngữ văn dựa trên 
những căn cứ chung của việc đổi mới giáo dục vừa dựa trên những căn cứ riêng 
đặc trưng của môn học. Việc kiểm tra, đánh giá kết quả giáo dục trong môn Ngữ 
văn có ý nghĩa quan trọng nhằm cung cấp thông tin chính xác, kịp thời, có giá trị 
về mức độ đáp ứng yêu cầu cần đạt về phẩm chất, năng lực và những tiến bộ của 
học sinh trong suốt quá trình học tập môn học thông qua việc hình thành và phát 
triển các kĩ năng đọc, viết, nói và nghe. Từ đó, góp phần điều chỉnh các hoạt động 
dạy học, quản lí và phát triển chương trình, bảo đảm sự tiến bộ của từng học sinh 
và nâng cao chất lượng giáo dục. 
 Trên cơ sở lí luận để xét các căn cứ kiểm tra, đánh giá, chúng tôi nhận thấy 
có những vấn đề phát sinh trong thực tiễn bởi tất cả mở ra còn mới mẻ. Trong quá 
trình biên soạn đề kiểm tra định kì lớp 10 theo Chương trình Giáo dục phổ thông 
2018, chúng ta thường có những băn khoăn về phương pháp, cách thức biên soạn, 
biên tập các câu hỏi phát huy năng lực đọc hiểu các thể loại văn bản và viết các 
kiểu bài. Hơn nữa, việc biên soạn đề thi hiện nay hoàn toàn sử dụng các ngữ liệu 
bên ngoài thì vấn đề đặt ra là lựa chọn ngữ liệu theo những tiêu chí nào, hướng 
khai thác ra sao... là những điều cần giải quyết. 
 Vì thế, việc triển khai đề tài Phương pháp xây dựng đề kiểm tra định kì môn 
Ngữ văn lớp 10 theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực học sinh (Chương trình 
Giáo dục phổ thông 2018), thông qua các phương pháp, định hướng và các đề biên 
soạn minh họa cụ thể, giáo viên có thêm kênh tham khảo để biên soạn đề, dạy học 
và học sinh có định hướng để ôn tập, kiểm tra. 
 2.2. Triển khai nội dung của đề tài 
 2.2.1. Giới thiệu khái quát những nét chung của ba bộ sách Kết nối tri 
thức với cuộc sống, Cánh Diều và Chân trời sáng tạo 
 Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 môn Ngữ văn đã xây dựng được 
khung chương trình tổng thể khoa học, khách quan và có tính thực tiễn. Lần đầu 
tiên thực hiện một chương trình nhiều bộ sách giáo khoa khiến cho việc dạy học và 
kiểm tra đánh giá có nhiều thử thách. Để có sự thống nhất trong kiểm tra, đánh giá, 
cần xem xét sự gặp gỡ của các bộ sách giáo khoa hiện hành. 
 Có thể khẳng định rằng, các bộ sách giáo khoa Kết nối tri thức với cuộc 
sống, Cánh Diều và Chân trời sáng tạo đều triển khai một cách đồng bộ khung 
chương trình môn Ngữ văn. Các đơn vị kiến thức đọc hiểu văn bản thống nhất về 
các kiểu loại văn bản truyện kể, thơ ca, nghị luận, văn bản thông tin, sân khấu 
dân gian. Đơn vị kiến thức thực hành tiếng Việt cũng rõ ràng về từ loại, mạch lạc, 
liên kết, các biện pháp chêm xen, liệt kê, sử dụng các tín hiệu phi ngôn ngữ. Phần 
làm văn được triển khai thống nhất với các kiểu bài nghị luận văn học, nghị luận 
 5 
 Căn cứ vào mục tiêu và hình thức kiểm tra, đánh giá, việc biên soạn đề, làm 
đáp án và quá trình đánh giá cũng phải có những tiến hành đồng bộ. Ra đề theo 
hướng phát triển năng lực đòi hỏi giáo viên phải tư duy đa chiều từ nền tảng sách 
giáo khoa, tài liệu hướng dẫn để ra đề kiểm tra mở. Phần đọc hiểu, hình thức kiểm 
tra trắc nghiệm theo hướng kiểm tra năng lực người học nên hạn chế những câu 
quá dễ, chỉ yêu cầu học sinh học thuộc lòng hoặc ghi nhớ máy móc mà nên tăng 
cường các câu hỏi mở, các câu hỏi đòi hỏi học sinh vận dụng kiến thức, kĩ năng 
được học từ môn học và từ thực tiễn cuộc sống để giải quyết. Kiểm tra theo tự 
luận, giáo viên cần linh hoạt trong ra đề kiểm tra, không sử dụng dạng câu hỏi, 
dạng đề mẫu trong sách giáo khoa, sách hướng dẫn đã quá quen thuộc, nhàm chán 
để ra đề cho học sinh; cũng tránh kiểu ra đề rập khuôn, máy móc, đặt học sinh ở vị 
trí ngoài cuộc để phán xét, hoặc nói những điều sáo rỗng, hoặc nói theo giọng điệu 
của người khác mà chẳng hiểu mình đang nói gì. Đối với phần viết, giáo viên cần 
tận dụng tối đa các dạng đề trao cho học sinh cơ hội đặt mình vào vị trí của người 
trong cuộc, để bộc lộ mình, huy động những tình cảm, suy nghĩ chân thực nhất để 
đưa vào bài viết, để con người nhân văn trong mình lên tiếng. 
 Bên cạnh việc ra đề kiểm tra theo hướng mở, sáng tạo, giáo viên cần thiết kế 
hướng dẫn chấm linh hoạt, tôn trọng cá tính riêng của từng học sinh. Dạy Ngữ văn 
theo định hướng phát triển năng lực chính là muốn hướng tới khuyến khích học 
sinh bộc lộ suy nghĩ, cảm xúc riêng của các em trước một vấn đề trong đời sống. 
Hướng dẫn chấm cần đặt ra nhiều hướng triển khai nội dung yêu cầu đề, người 
chấm cần chấp nhận nhiều cách cảm, cách nghĩ, cách tả, cách kể khác nhau miễn là 
các cách đó được trình bày một cách logic, hướng tới một chủ đích phù hợp với đề 
bài. Tránh trường hợp hướng dẫn chấm một hướng theo định kiến của người ra đề, 
người soạn hướng dẫn chấm. 
 2.2.3. Phương pháp biên soạn đề kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển 
phẩm chất, năng lực 
 2.2.3.1. Phương pháp biên soạn đề phần Đọc 
 Về việc lựa chọn ngữ liệu (các tiêu chuẩn/ yêu cầu cần đạt của ngữ liệu) cần 
tuân thủ các nguyên tắc sau: 
 Dung lượng ngữ liệu vừa phải, khoảng 250 - 400 chữ. 
 Thể loại: ngữ liệu thuộc một trong các thể loại học sinh được học trong 
chương trình như thơ, truyện, văn nghị luận, kịch, văn bản thông tin, sân khấu 
dân gian. 
 Nội dung: nội dung văn bản có tính giáo dục, mang ý nghĩa nhân văn, gần 
gũi với độ tuổi của học sinh, không chứa những thông tin mang tính nhạy cảm về 
chính trị, thời sự hay lối sống. 
 Nghệ thuật: nghệ thuật của văn bản có giá trị, được trau chuốt, có hiệu quả 
thẩm mĩ. Đối với văn bản dịch, chú trọng lựa chọn những văn bản dịch có ngôn 
ngữ, cách diễn đạt trong sáng, dễ hiểu. 
 7 
thuật, đồng thời khai thác nội dung, thái độ đả kích của dân gian, hệ thống nhân 
vật, biện pháp,... Nhìn chung, câu hỏi, câu lệnh cần khai thác được đề tài, tính vô 
danh, tích truyện, nhân vật, lời thoại, phương thức lưu truyền của hai loại hình 
nghệ thuật này. 
 Đối với văn bản thuộc thể loại văn bản thông tin: khi đặt câu hỏi/ câu lệnh 
hướng vào khai thác tính chính xác, khách quan về sự kiện, địa điểm, thời gian, số 
liệu xác thực, ngôn ngữ, các phương thức biểu đạt, sự tác động của thông tin đối 
với người đọc, chú trọng thuyết minh có lồng ghép một hay nhiều yếu tố như miêu 
tả, tự sự, biểu cảm, nghị luận, sự kết hợp giữa phương tiện giao tiếp ngôn ngữ và 
các phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ. Có nhiều loại văn bản thông tin khác nhau 
như báo cáo, bản tin, thông báo, tiểu luận,... nên sẽ có hướng khai thác linh động 
tùy vào tình huống cụ thể. 
 2.2.3.2. Phương pháp biên soạn đề phần Viết 
 Về việc lựa chọn đơn vị kiến thức/ bài học của phần viết theo quy định của 
Chương trình 2018: Viết văn bản nghị luận phân tích, đánh giá một tác phẩm 
truyện (Chủ đề, những nét đặc sắc về hình thức nghệ thuật); Viết văn bản nghị luận 
phân tích, đánh giá một tác phẩm thơ; Viết bài luận thuyết phục người khác từ bỏ 
một thói quen hay một quan niệm; Viết văn bản nghị luận thảo luận về một vấn đề 
xã hội; Viết văn bản nghị luận phân tích, đánh giá một tác phẩm văn học (Chủ đề 
và nhân vật trong tác phẩm truyện); Viết văn bản nội quy hoặc văn bản hướng dẫn 
nơi công cộng; Viết bài luận về bản thân; Viết báo cáo kết quả nghiên cứu về một 
vấn đề. 
 Như vậy, so với phần làm văn trong Chương trình 2006, chỉ có kiểu bài nghị 
luận xã hội và nghị luận văn học thì Chương trình 2018 đã chia ra thành nhiều kiểu 
bài viết văn bản nghị luận nhỏ hơn từ nghị luận xã hội và nghị luận văn học. Đồng 
thời, có thêm các dạng bài viết mới phù hợp với yêu cầu vận dụng trong thực tiễn 
và hình thành kĩ năng, phẩm chất năng lực trong giải quyết vấn đề của học sinh. 
 Cần phải đặc biệt lưu ý của việc kiểm tra, đánh giá phần viết trong chương 
trình mới có sự khác biệt rõ ràng với chương trình cũ là ở chỗ: phần nghị luận văn 
học trong chương trình cũ yêu cầu thực hành các kĩ năng làm ở các văn bản đã 
được học nên học sinh sa vào học thuộc, ghi nhớ các bài giảng của giáo viên rồi 
ghi chép lại. Học sinh không chủ động trong quá trình lĩnh hội tri thức và thực 
hành kĩ năng trong thực tiễn, từ đó khó khăn trong việc giải quyết các vấn đề mới. 
Với Chương trình 2018, các văn bản trong sách giáo khoa chỉ là phương tiện để 
học sinh hiểu bản chất của kiểu bài, các yêu cầu, kĩ năng và các bài viết tham khảo 
là cơ sở để hình thành hiểu biết về đặc trưng kiểu bài, kĩ năng vận dụng để làm 
kiểu bài đó. Nó đòi hỏi học sinh sự chủ động, tích cực, hình thành phẩm chất, năng 
lực để vận dụng giải quyết các yêu cầu đối với vấn đề mới. Điều này đặt ra yêu cầu 
đối với kiểm tra, đánh giá phần viết của chương trình mới: phải đưa ra yêu cầu 
mới, không lấy lại kiến thức, văn bản trong sách giáo khoa và biên soạn câu hỏi 
độc lập để đánh giá đúng kĩ năng, phẩm chất của học sinh. 
 9