Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử Lớp 8, 9

 “ Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử lớp 8, 9 ”
 Tuy nhiên, làm thế nào để khai thác tốt, nhằm phát huy đúng vị trí, vai trò 
của kênh hình trong sách giáo khoa Lịch sử thì kĩ năng khai thác kênh hình của 
giáo viên đóng vai trò quyết định. Vì vậy nắm được những kĩ năng cơ bản để khai 
thác kênh hình sách giáo khoa phục vụ cho việc giảng dạy là sự cần thiết về chuyên 
môn của giáo viên nói chung và giáo viên Lịch sử nói riêng hiện nay. 
 Để góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học nói chung, dạy học Lịch 
sử nói riêng, bản thân tôi xin mạnh dạn trình bày một số vấn đề về việc: “Khai thác 
kênh hình trong dạy học Lịch sử lớp 8, 9” để phát huy tính tích cực của học 
sinh.
 Với việc nghiên cứu đề tài này, tôi mong muốn sẽ góp phần giúp giáo viên 
tiến hành một giờ dạy học hiệu quả tốt hơn, học sinh tích cực chủ động trong 
việc tiếp thu lĩnh hội kiến thức của bài học. Đây cũng là lí do tôi chọn đề tài 
này.
 2. CƠ SỞ THỰC TIỄN
 Động cơ học tập và hiểu biết lịch của học sinh còn nhiều hạn chế. Trong khi 
đó học lịch sử rất khó bởi những điều đã qua rất trừu tượng, học sinh không có điều 
kiện để trực quan sinh động như những môn học khác với thí nghiệm, mô hình 
Việc phục dựng lại bức tranh lịch sử một cách sinh động, chân thực đúng như nó 
tồn tại là điều vô cùng cần thiết. Vậy làm thế nào để giúp học sinh hiểu được bài 
học một cách dễ dàng? Con đường dạy lịch sử qua kênh hình (tranh ảnh) có vai trò, 
ý nghĩa to lớn.
 Việc sử dụng kênh hình để minh họa các sự kiện, nhân vật kết hợp với lời 
nói truyền cảm có sức thuyết phục cao đối với học sinh sẽ giúp bài dạy thêm sinh 
động, phong phú và hấp dẫn đồng thời học sinh tích cực, chủ động trong việc lĩnh 
hội tri thức hơn.
 3. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
 Trong quá trình trực tiếp giảng dạy lịch sử tôi nhận thấy bây giờ học sinh học 
lịch sử chủ yếu là “học để thi”, sau khi thi xong rồi thì không nhớ gì, không có ấn 
tượng gì nữa cả. Cách học thường là “học thuộc lòng”, nhiều em “học vẹt” đạt 
điểm rất cao nhưng hỏi về bản chất các vấn đề thì rất “lơ mơ”. Đặc biệt trong từng 
lời nói, cách ứng xử hàng ngày của các em cũng tỏ ra thờ ơ trước môn lịch sử.
 Khi đến tham quan những khu di tích lịch sử sẽ thấy nhiều bạn trẻ (học sinh, 
sinh viên) đua nhau tạo dáng thậm chí còn “đè đầu cưỡi cổ di tích” để chụp được 
 2 “ Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử lớp 8, 9 ”
giữ nước của các thế hệ ông cha cũng như những trang sử vàng của thế giới thì vấn 
đề khai thác kênh hình càng trở nên cần thiết hơn bao giờ hết.
 II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU:
 Mục đích mà đề tài này hướng đến chính là khơi dậy khả năng tư duy, sáng 
tạo của học sinh, thông qua các kênh hình về các bản đồ, sơ đồ, về các nhân vật lịch 
sử cũng như về các sự kiện lịch sử của thế giới, học sinh được khắc sâu và ghi nhớ 
những nội dung của bài học. Từ đó các em có những hiểu biết nhất định về lịch sử 
của nhân loại, tôn thờ và ngưỡng mộ những danh nhân thế giới nói chung và danh 
nhân Việt Nam nói riêng.
 III. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU:
 Do xuất phát từ thực tế dạy và học môn Lịch sử của trường tôi nên đề tài này 
tôi nghiên cứu ở học sinh khối 8, 9 trường tôi. Bên cạnh có thể áp dụng phương 
pháp khai thác kênh hình trong dạy học cho một số môn học khác như: Văn học, 
Địa lý, Sinh học, GDCD
 IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:
 Để thực hiện và hoàn thành đề tài trên tôi sử dụng một số phương pháp sau:
 - Phương pháp đàm thoại - gợi mở.
 - Phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp.
 - Phương pháp nghiên cứu tài liệu bổ trợ về “ Phương pháp dạy học Lịch sử”, 
nghiên cứu các loại sách tham khảo, sách giáo khoa Lịch sử lớp 8, 9; sách chuẩn 
kiến thức kỹ năng và các nguồn thông tin khác.
 - Sưu tầm thêm các bản đồ, lược đồ, các tranh ảnh liên quan đến nội dung của 
đề tài.
 - Hội giảng, dự giờ, trao đổi ý kiến với các đồng nghiệp trong quá trình giảng 
dạy.
 - Phương pháp kiểm tra, đánh giá kết quả học sinh .
 V. PHẠM VI VÀ KẾ HOẠCH NGHIÊN CỨU:
 1. PHẠM VI: 
 Với sáng kiến này tôi áp dụng cho học sinh khối 8, 9 khi học phần lịch sử thế 
giới năm học 2017-2018
 2. KẾ HOẠCH NGHIÊN CỨU:
 Quá trình chuẩn bị và thực hiện trong 2 năm học
 Chuẩn bị năm học 2016 – 2017, thực hiện năm học 2017 – 2018.
 4 “ Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử lớp 8, 9 ”
 2. CĂN CỨ PHÁP LÝ:
 Luật giáo dục điều 24.2 đã ghi “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát 
huy tính tích cực, tự giác chủ động, sáng tạo của học sinh phù hợp với đặc điểm 
của từng lớp học, môn học bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận 
dụng kiến thức vào thực tiễn tác động đến tình cảm đem lại niềm vui hứng thú học 
tập cho học sinh”.
 II. THỰC TRẠNG VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU:
 THỰC TRẠNG DẠY - HỌC LỊCH SỬ THEO PHƯƠNG PHÁP KHAI 
THÁC KÊNH HÌNH :
 Qua nắm bắt tình hình và trao đổi với bạn bè đồng nghiệp về việc sử dụng 
kênh hình trong dạy học Lịch sử bản thân tôi nhận thấy:
 a. Thuận lợi, khó khăn.
 * Thuận Lợi:
 Từ những năm học trước, phòng, sở Giáo Dục và Đào Tạo đã tổ chức nhiều 
chuyên đề, các buổi bồi dưỡng chuyên môn để tạo điều kiện cho giáo viên có cơ 
hội trao đổi phương pháp giảng dạy, học tập, rút kinh nghiệm lẫn nhau trong công 
tác chuyên môn giữa các giáo viên cùng bộ môn trong toàn huyện.
 Đại đa số giáo viên đều có ý thức tìm kiếm những thông tin bổ ích có liên 
quan đến nội dung bài dạy như tranh ảnh, tư liệu, truyện kể về lịch sử... Đều cố 
gắng thay đổi phương pháp giảng dạy của mình theo hướng phát huy tính tích cực 
của học sinh thông qua các phương pháp dạy học như phương pháp trực quan, 
phương pháp nêu tình huống và giải quyết vấn đề, phương pháp vấn đáp thông qua 
sự trình bày sinh động giàu hình ảnh của giáo viên trong tường thuật, miêu tả, kể 
chuyện, hoặc nêu đặc điểm của nhân vật lịch sử....
 Đa số học sinh đều muốn được tự mình khám phá nội dung của bản đồ, lược 
đồ, muốn được nêu ý nghĩa hoặc phân tích nội dung các bức tranh nên đã đưa lại 
hiệu quả cao trong quá trình lĩnh hội kiến thức thông qua các kênh hình trong sách 
giáo khoa và những kênh hình mà giáo viên sưu tầm được.
 * Khó khăn:
 Ở trường THCS một số học sinh còn lười học và chưa có sự say mê môn học 
Lịch sử, cho nên việc ghi nhớ các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử...còn yếu. 
Nhiều em chưa độc lập suy nghĩ để trả lời một câu hỏi mà chỉ đọc nguyên vẹn 
trong sách giáo khoa hay chỉ nêu được diễn biến sự việc mà không lí giải được vì 
sao nó lại diễn ra như thế hay sự kiện đó nói lên điều gì. Bởi vậy, bản thân các em 
 6 “ Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử lớp 8, 9 ”
 - Có giáo viên lại sưu tầm nhiều hình ảnh sinh động, có nội dung liên quan 
đến kênh hình trong sách giáo khoa, nhưng chỉ mang tính giới thiệu, chứ chưa 
mang tính chất khai thác để nâng cao chất lượng dạy học.
 Sở dĩ có tình hình trên, phần lớn là do sự hạn chế của giáo viên về kĩ năng 
khai thác kênh hình. 
 - Về phía học sinh:
 Một số học sinh còn lười học và chưa có sự say mê môn học, một số bộ phận 
học sinh không chuẩn bị bài mới ở nhà, không làm bài tập đầy đủ, không sưu tầm 
tài liệu và các tranh ảnh có liên quan, trên lớp các em thiếu tập trung suy nghĩ. Cho 
nên việc phân tích và ghi nhớ các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử....còn rất 
hạn chế.
 b. Các nguyên nhân, các yếu tố tác động :
 Chúng ta đều nhận thấy rằng điểm thi môn Lịch sử của học sinh trung học và 
thi tuyển vào các trường cao đẳng đại học trong thời gian vừa qua quá thấp, đã là 
hồi chuông cảnh tỉnh cho cả xã hội và những người làm giáo dục. Có nhiều ý kiến 
đổ lỗi do chương trình, sách giáo khoa Lịch sử chưa được hoàn chỉnh. Sách còn đề 
cập tới quá nhiều vấn đề nhưng thời gian trong một tiết học 45 phút không đủ để 
truyền tải...Và những kiến thức trong sách giáo khoa, sách chuẩn kiến thức kỹ năng 
được xem là phần cứng của giáo trình, giáo viên không được tùy tiện sửa đổi, điều 
này cũng khiến giáo viên thụ động hoàn toàn khi lên lớp.
 Bên cạnh đó, đội ngũ giáo viên đứng lớp ở bậc THCS vẫn còn nhiều hạn chế. 
Thực tế hiện nay cho thấy, giáo viên hầu hết đã được đào tạo chuẩn và trên chuẩn, 
nhưng tâm huyết với quá trình giảng dạy và sự đầu tư cho bộ môn như thế nào là 
điều cần phải xét lại. Những lý do trên phần nào lý giải vì sao giờ lên lớp môn Lịch 
sử của một số giáo viên đơn điệu, thiếu hấp dẫn. Nhiều người cho rằng, do thời 
gian, điều kiện và cũng là yêu cầu của nội dung bài giảng nên họ chỉ có thể truyền 
đạt lại cho học sinh những nội dung cơ bản của chuẩn kiến thức kỹ năng và sách 
giáo khoa là đủ. 
 Một trong những nguyên nhân của việc dạy và học Lịch sử kém hiệu quả nữa 
là học sinh không ham mê môn học này là do việc học của học sinh lâu nay là học 
chay và dạy chay. Chỉ đơn cử như việc cho học sinh xem phim tài liệu về lịch sử 
cũng là rất hạn chế chứ chưa nói đến việc đi thực tế tại các địa danh lịch sử. Lên 
lớp giáo viên cũng khuyến khích học sinh đối thoại, nhưng tư liệu tham khảo thì lại 
quá thiếu, thế nên dù muốn, học sinh cũng khó có thể tìm đọc và thảo luận theo yêu 
 8 “ Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử lớp 8, 9 ”
 Các bản đồ lịch sử, tranh ảnh về nhân vật lịch sử.có ưu thế lớn: rõ ràng, 
sinh động, dễ nhớ, dễ ấn tượng, dễ đi vào lòng người sẽ là một thế mạnh trong 
việc hỗ trợ đắc lực cho việc truyền thụ kiến thức lịch sử thông qua đó góp phần 
giáo dục đạo đức, lòng biết ơn đối với truyền thống tổ tiên, với các lãnh tụ, các 
danh nhân cũng như những anh hùng liệt sĩ đã hi sinh, đã đóng góp xương máu 
của mình để làm rạng rỡ thêm lịch sử nước nhà cũng như lịch sử văn minh 
nhân loại.
 b. Nội dung và cách thức thực hiện khai thác kênh hình (Biện pháp khắc 
phục khó khăn, hạn chế ở mục II - Thực trạng vấn đề nghiên cứu )
 *. Kỹ năng khai thác kênh hình:
 Để đạt hiệu quả cao khi khai thác kênh hình trong sách giáo khoa Lịch sử 
nhằm phục vụ cho việc giảng dạy, giáo viên nên yêu cầu học sinh quan sát và tìm 
hiểu thông tin liên quan đến kênh hình của bài học mới ở nhà. Đồng thời phải có kế 
hoạch cụ thể công việc của thầy và trò trong quá trình làm việc trên lớp. 
 Trước hết để khai thác tốt kênh hình trong SGK phục vụ cho việc giảng dạy 
bộ môn lịch sử, bằng những kinh nghiệm thực tế, tôi xin trình bày một số kĩ năng 
cơ bản sau:
 Thứ 1: Nắm được phương pháp cơ bản khai thác các loại kênh hình.
 Về cơ bản, hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử hiện nay, gồm có 
hai loại chính sau:
 Loại 1: Lược đồ, biểu đồ.
 Loại 2: Hình ảnh lịch sử.
 Trong loại hình ảnh lịch sử lại có hai nhóm chính:
 Nhóm1: Hình ảnh minh họa tình hình quân sự, kinh tế, văn hoá, chính trị, 
khoa học kĩ thuật...
 Nhóm 2: Hình ảnh về nhân vật lịch sử.
 Do mỗi loại kênh hình thể hiện một nội dung khác nhau, nên phương pháp 
khai thác cũng khác nhau và phải phù hợp, cụ thể là: 
 - Loại lược đồ, biểu đồ: Phương pháp là khai thác từng bước những vấn đề 
lịch sử đặt ra để đi đến hoàn thiện. 
 - Nhóm hình ảnh minh hoạ: Phương pháp là khai thác những chi tiết của hình 
ảnh để đi đến đến hoàn thiện.
 - Nhóm hình ảnh nhân vật lịch sử : Phương pháp là tìm hiểu hoạt động của 
nhân vật lịch sử để đi đến hoàn thiện.
 Thứ 2: Phải nắm được kiến thức cơ bản của kênh hình. 
 10 “ Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử lớp 8, 9 ”
 Trong quá trình dạy học giáo viên phải đề ra được đúng mục đích dạy học, 
tiến trình các hoạt động lên lớp. Hoạt động của giáo viên cũng như việc sử dụng 
kênh hình trong sách giáo khoa quy định mục đích học tập của học sinh. Mục đích 
của mỗi bài chính là học sinh lĩnh hội được tri thức, hình thành và phát triển kỹ 
năng, nhân cách. Mỗi một loại kênh hình trong sách giáo khoa có một chức năng 
riêng nên chúng phải được nghiên cứu cụ thể để sử dụng đúng mục đích, phù hợp 
với yêu cầu bài học.
 Ví dụ: Kênh hình được trình bày để minh họa cho bài giảng thì việc sử dụng 
chúng cũng chỉ dừng lại ở việc minh họa cho bài giảng nhằm làm cho nội dung bài 
giảng sinh động, phong phú, hấp dẫn hơn. Giáo viên không sử dụng chúng trong 
việc củng cố hay trong kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh. Với những 
kênh hình là nguồn cung cấp thông tin kiến thức thì giáo viên phải gợi mở, yêu cầu 
học sinh thông qua làm việc với kênh hình để tìm ra kiến thức và lĩnh hội tri thức 
đó.
 Hai là: Sử dụng đúng lúc.
 Nghĩa là kênh hình lúc nào cũng phải được sử dụng hợp lý nhất, trong trình 
bày kiến thức mới hay là củng cố kiến thức đã học hoặc ra bài tập về nhà. Tóm lại 
cần được đưa ra khi học sinh cần được minh họa, cần tìm hiểu nhất về nội dung bài 
học, tránh đưa ra đồng loạt phân tán sự chú ý của học sinh.
 Ba là: Sử dụng đúng mức độ, cường độ. 
 Tùy vào từng nội dung, mục đích sử dụng mà giáo viên đưa ra những yêu 
cầu khác nhau đối với học sinh. Trong giờ giảng bài mới nếu điều kiện thời gian 
không cho phép thì giáo viên chỉ tập trung giới thiệu, thuyết minh một số hình vẽ, 
sơ đồ, lược đồ, tranh ảnh điển hình nhất (nếu bài nhiều tranh ảnh). Với những hình 
ảnh khác giáo viên chỉ dừng lại ở việc cho học sinh quan sát sơ lược để học sinh 
nắm được những biểu tượng ban đầu mà thôi. Hoặc với những kênh hình để minh 
họa cho bài giảng giáo viên không nên cho học sinh đứng lên thuyết trình về kênh 
hình đó vì điều đó vượt quá sức của học sinh, giáo viên có thể giao cho học sinh 
tìm hiểu thêm ở nhà. Hơn nữa cần phải bố trí thời gian ở những kênh hình một cách 
hợp lý mà không bỏ qua phần cơ bản là kênh chữ.
 Bốn là: Kết hợp sử dụng kênh hình sách giáo khoa với các đồ dùng được 
trang bị. 
 Kết hợp sử dụng kênh hình sách giáo khoa với các đồ dùng được trang bị 
như bản đồ, sơ đồ, tranh ảnh phóng to, các tài liệu thành văn có liên quan. Với 
 12