Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp giải bài tập giảm phân và thụ tinh trong chương trình Sinh học 9

 Phương pháp giải bài tập giảm phân và thụ tinh trong chương trình sinh học 9 
nhiều dạng bài tập sinh học khác nhau: Bài tập về lai một cặp tính trạng, bài tập 
về lai hai cặp tính trạng, bài tập di truyền liên kết với giới tính, di truyền nhóm 
máu, bài tập về ADN, gen và ARN...nhưng khi gặp bài tập về cơ sở vật chất và 
cơ chế di truyền ở cấp độ tế bào thì quả là khó khăn đối với học sinh do kiến 
thức trừu tượng và hoàn toàn mới mẻ đối với các em; các em thường không giải 
được hoặc nếu có giải được thì trình bày chưa chặt chẽ, dài dòng, tính hiệu quả 
chưa cao. 
 Qua nhiều năm giảng dạy bộ môn Sinh học và thông qua các tài liệu tham 
khảo, tôi đã rút ra bài học và một số kinh nghiệm trong việc giảng dạy chuyên 
đề này. Vì vậy tôi xin mạnh dạn trình bày đề tài: “Phương pháp giải bài tập 
giảm phân và thụ tinh trong chương trình Sinh học 9” gửi tới các em yêu 
thích môn Sinh học và các thầy cô giáo. 
2. Mục đích nghiên cứu: Tôi nghiên cứu và thực hiện đề tài nhằm: 
 - Trang bị cho học sinh phương pháp học tập bộ môn, phương pháp giải 
bài tập khoa học giúp học sinh dễ dàng vận dụng khi giải bài tập giảm phân và 
thụ tinh. Qua đó các em hiểu rõ bản chất kiến thức đã học. 
 - Bồi dưỡng đội tuyển học sinh giỏi lớp 9 môn Sinh học tham gia thi cấp 
Huyện, Thành phố. 
 - Góp phần tạo ra diễn đàn để giáo viên bộ môn trao đổi, rút kinh nghiệm 
giảng dạy, bồi dưỡng học sinh. Qua đó giúp giáo viên rút ra phương pháp giảng 
dạy tối ưu nhất đối với bộ môn. 
3. Đối tượng nghiên cứu: 
 Tôi đã nghiên cứu phương pháp giải bài tập về giảm phân và thụ tinh để 
áp dụng vào việc giảng dạy cho học sinh lớp 9: 
 - Học sinh lớp 9A và 9B năm học 2019 – 2020: 80 em. 
 - Học sinh lớp 9A và 9B năm học 2020 – 2021: 76 em. 
4. Phương pháp nghiên cứu: 
 - Phương pháp nghiên cứu tài liệu. 
 - Phương pháp điều tra: Điều tra thực trạng giảng dạy, học tập của giáo 
viên, học sinh đối với bộ môn Sinh học 9. 
 - Phương pháp phân tích tổng hợp. 
5. Phạm vi và thời gian thực hiện: 
 Đề tài được áp dụng để giảng dạy bộ môn Sinh học cho các em học sinh 
lớp 9 với các bài tập từ dễ đến khó. 
 Thời gian thực hiện trong hai năm học 2019 - 2020 và 2020 - 2021. 
 2/17 
 Phương pháp giải bài tập giảm phân và thụ tinh trong chương trình sinh học 9 
 Hơn nữa, Sinh học 9 là bộ môn khoa học tự nhiên với nhiều kiến thức khó 
và trừu tượng; kiến thức lí thuyết dài; thời lượng dành cho các giờ bài tập trong 
chương trình rất ít; bản thân các em chưa phải làm nhiều bài tập ở chương trình 
Sinh học 6, 7, 8; nên khi nghiên cứu sang dạng bài tập này các em đều cảm thấy 
bỡ ngỡ; ngay cả để hiểu được đề bài, yêu cầu của bài toán đối với các em cũng 
còn gặp một số khó khăn. Do vậy để giải các bài tập về giảm phân và thụ tinh 
với các em quả là một sự thách thức. Ở một số học sinh giỏi có khả năng tư duy 
tốt thì lời giải thường quanh co dài dòng làm cho người đọc cảm thấy khó hiểu, 
tính hiệu quả còn thấp. Những điều đó đã ảnh hưởng lớn đến kết quả học tập bộ 
môn; nhiều em lười học, ngại học, thậm chí không thích học môn Sinh học. 
 Từ thực tế đó, yêu cầu người giáo viên phải nhìn nhận lại vấn đề, điều 
chỉnh phương pháp dạy học sao cho phù hợp với đối tượng học sinh, giúp các 
em hiểu bài, tạo niềm say mê đối với môn học. 
 1.2. Số liệu điều tra trước khi thực hiện: 
 Điều tra 80 học sinh của 2 lớp 9A, 9B về việc giải bài tập giảm phân và 
thụ tinh không quá phức tạp trong đề tài qua một số bài kiểm tra cho kết quả cụ 
thể như sau: 
 Điểm 
 Lớp Sĩ số 
 0 – 1 - 2 3 - 4 5 – 6 7 – 8 9 – 10 
 9A 40 4 11 17 8 0 
 9B 40 5 15 14 6 0 
 Tổng số 80 9 26 31 14 0 
 Số em đạt điểm dưới 5: 35 học sinh (chiếm 43.75%). 
 Số em đạt điểm trên 5: 45 học sinh (chiếm 56.25%). 
 2. Những biện pháp thực hiện: 
 Bài tập giảm phân và thụ tinh thuộc loại bài tập khó và trừu tượng, vì vậy 
để giải bài tập giảm phân và thụ tinh trong Sinh học 9, tôi đã yêu cầu học sinh 
phải nắm những kiến thức lí thuyết cơ bản: 
 2.1. Nhiễm sắc thể: 
 - Khái niệm: NST là cấu trúc nằm trong nhân tế bào dễ bắt màu khi được 
nhuộm bằng dung dịch thuốc nhuộm mang tính kiềm. 
 - Trong tế bào sinh dưỡng, NST tồn tại thành từng cặp tương đồng (còn 
gọi là cặp NST đồng dạng). Mỗi cặp NST tương đồng gồm hai chiếc giống nhau 
về hình thái kích thước một có nguồn gốc từ bố và một có nguồn gốc từ mẹ. 
 - Bộ NST lưỡng bội (kí hiệu là 2n) là bộ NST chứa các cặp NST tương 
đồng. 
 - Bộ NST đơn bội (kí hiệu là n) là bộ NST chứa một NST của mỗi cặp 
tương đồng. 
 - Mỗi loài sinh vật có bộ NST đặc trưng về hình dạng, số lượng, kích 
thước: 
 Hình dạng: Hình hạt, hình que, hình chữ V. 
 Số lượng: Người (2n = 46), đậu Hà Lan (2n = 14), ruồi giấm ( 2n = 8)... 
 Kích thước: Dài 0,5 - 50m, đường kính 0,2 – 2m. 
 4/17 
 Phương pháp giải bài tập giảm phân và thụ tinh trong chương trình sinh học 9 
 Hình 3: Sơ đồ giảm phân 
Các kì Những diễn biến cơ bản của NST 
 Lần phân bào I Lần phân bào II 
Kì đầu - Các NST kép xoắn và co ngắn - NST co lại cho thấy số lượng NST 
 - Các NST kép trong cặp tương kép trong bộ đơn bội . 
 đồng tiếp hợp theo chiều dọc và 
 có thể bắt chéo với nhau, sau đó 
 lại tách rời nhau . 
Kì giữa - Các cặp NST tương đồng tập - NST kép xếp thành một hàng ở 
 trung và xếp song song thành 2 mặt phẳng xích đạo của thoi phân 
 hàng trên mặt phẳng xích đạo của bào . 
 thoi phân bào . - NST kép gắn với sợi của thoi phân 
 bào . 
Kì sau - Các cặp NSt kép tương đồng - Từng NST kép chẻ dọc ỏ tâm động 
 phân li độc lập với nhau về 2 cực thành 2 NST đơn phân li về 2 cực 
 của tế bào . của tế bào . 
Kì cuối - Các NST kép nằm gọn trong 2 - Các NST đơn nằm gọn trong nhân 
 nhân mới được tạo thành với số mới được tạo thành với số lượng là 
 lượng là bộ NST đơn bội kép (n bộ đơn bội (n NST đơn) 
 NST kép) . 
 6/17 
 Phương pháp giải bài tập giảm phân và thụ tinh trong chương trình sinh học 9 
nhau ở đời con, làm xuất hiện nhiều biến dị tổ hợp, tăng tính phong phú, đa dạng 
ở sinh vật, tạo nguồn nguyên liệu cho chọn giống và tiến hóa. 
 2.4. Công thức tính số NST, số crômatit và số tâm động trong mỗi tế bào 
trong từng kì của giảm phân. 
 Kì Số NST Số crômatit Số tâm động 
 Trung gian 2n (kép) 4n 2n 
 Kì đầu I 2n (kép) 4n 2n 
 Kì giữa I 2n (kép) 4n 2n 
 Kì sau I 2n (kép) 4n 2n 
 Kì cuối I n (kép) 2n n 
 Kì đầu II n (kép) 2n n 
 Kì giữa II n (kép) 2n n 
 Kì sau II 2n (đơn) 0 2n 
 Kì cuối II n (đơn) 0 n 
 Đối với giáo viên, trên cơ sở các bài tập giảm phân và thụ tinh trong SGK 
và tài liệu tham khảo, tôi đã giúp học sinh phân loại bài tập giảm phân và thụ 
tinh thành ba dạng: 
 - Dạng 1: Viết kí hiệu NST qua mỗi kì giảm phân. Xác định số NST, số 
crômatit, số tâm động và số kiểu giao tử của một tế bào, của loài qua mỗi kì 
giảm phân. 
 - Dạng 2: Tính số tế bào con và số NST trong các tế bào con được tạo ra 
sau giảm phân. 
 - Dạng 3: Tính số hợp tử được tạo thành và hiệu suất thụ tinh của giao tử. 
 Mặc dù có các dạng bài tập khác nhau nhưng khi giải bài tập cần phải tiến 
hành qua các bước. 
 + Bước 1: Đọc kỹ đề bài -> Xác định bài tập giảm phân và thụ tinh dạng 
nào. 
 + Bước 2: Xác định hướng giải. 
 + Bước 3: Trình bày lời giải cụ thể. 
 Như vậy, nếu học sinh nắm vững kiến thức lý thuyết cơ bản, biết phân 
dạng bài tập và hướng giải cụ thể cho từng dạng thì việc giải bài tập giảm phân 
và thụ tinh sẽ trở nên dễ dàng hơn. Cụ thể: 
 1. Dạng 1: Viết kí hiệu NST qua mỗi kì giảm phân. Xác định số NST, số 
crômatit, số tâm động và số kiểu giao tử của một tế bào, của loài qua mỗi kì 
giảm phân. 
 Đây là dạng bài tập đơn giản, vận dụng kiến thức lí thuyết để trả lời. Tuy 
nhiên khi làm dạng bài tập này học sinh vẫn bị nhầm lẫn khi viết kí hiệu NST 
qua mỗi kì của giảm phân đặc biệt khi viết kí hiệu NST của tế bào có nhiều cặp 
NST do học sinh chưa nắm vững và nhớ được sự biến đổi của NST trong giảm 
phân. Vì vậy ở dạng bài tập này tôi đã hướng dẫn các em biết phân tích đề, cách 
giải cụ thể, chi tiết sau đó đưa ra các bài tập để các em vận dụng và các bài tập 
tự luyện để rèn kĩ năng làm bài cho các em. 
 a. Cách giải: 
 8/17 
 Phương pháp giải bài tập giảm phân và thụ tinh trong chương trình sinh học 9 
 Dựa vào sự nhân đôi, phân li cùng với trạng thái kép hay đơn của NST 
trong quá trình giảm phân để viết kí hiệu. 
 .Bước 3: Trình bày lời giải cụ thể 
 1.AAaaBBbbXXYY: Tế bào ở kì trung gian, kì đầu, kì giữa của nguyên 
phân; kì trung gian I, kì đầu I của giảm phân. 
 2. AA bb YY : Tế bào ở kì giữa của giảm phân I. 
 aa BB XX
 3.AAbbYY: Tế bào ở kì cuối của giảm phân I. 
 4.aBX: Tế bào ở kì cuối của giảm phân II. 
 Bài tập 3: Bộ NST lưỡng bội của ruồi giấm 2n = 8. 
 a. Nếu khi giảm phân bình thường không có trao đổi đoạn NST thì tạo được 
 mấy loại giao tử? 
 b. Nếu khi giảm phân có hiện tượng trao đổi đoạn NST xẩy ra tại một điểm 
 trên một cặp NST tương đồng thì có bao nhiêu loại giao tử được sinh ra? 
 Bước 1: Đọc đề bài, xác định: Bài tập giảm phân - dạng 1. 
 Bước 2: Xác định hướng giải. 
 Dựa vào cách xác định số giao tử của loài là 2n xác định được số loại giao 
tử khi giảm phân bình thường. Khi có hiện tượng trao đổi đoạn: Một cặp NST 
có trao đổi đoạn tạo nên 4 loại giao tử, ba cặp NST còn lại không trao đổi đoạn 
tạo được 23 = 8 giao tử; từ đó tính được số loại giao tử được sinh ra. 
 Bước 3: Trình bày lời giải cụ thể 
 a.Số loại giao tử tạo ra khi giảm phân bình thường không có trao đổi 
đoạn: 
 n 4
 2 = 2 = 16 loại. 
 b. Một cặp NST có trao đổi đoạn tạo nên 4 loại giao tử, ba cặp NST còn 
lại không trao đổi đoạn tạo được 23 = 8 giao tử. 8 loại giao tử tạo ra từ ba cặp 
NST không trao đổi đoạn kết hợp với 4 loại giao tử của cặp NST trao đổi đoạn 
tạo ra được: 8 x 4 = 32 loại. 
 Bài tập 4: Ở dưa lê, bộ NST lưỡng bội 2n = 34. Hãy cho biết số NST, số 
crômatit, số tâm động có trong một tế bào qua mỗi kì của quá trình giảm phân. 
 Bước 1: Xác định, đây là bài tập giảm phân – dạng 1. 
 Bước 2: Xác định hướng giải. 
 Dựa vào bảng công thức tính số NST, số crômatit và số tâm động trong 
mỗi tế bào trong từng kì của giảm phân để tính số NST, số crômatit và số tâm 
động. 
 Bước 3: Lời giải cụ thể. 
 Số NST, số crômatit, số tâm động có trong một tế bào qua mỗi kì của quá 
trình giảm phân được xác định qua bảng sau: 
 Kì Số NST Số crômatit Số tâm động 
 Trung gian 34 (kép) 68 34 
 Kì đầu I 34 (kép) 68 34 
 Kì giữa I 34 (kép) 68 34 
 Kì sau I 34 (kép) 68 34 
 Kì cuối I 17 (kép) 34 17 
 10/17 
 Phương pháp giải bài tập giảm phân và thụ tinh trong chương trình sinh học 9 
 Bước 1: Đọc đề bài, xác định: Bài tập giảm phân - dạng 2. 
 Bước 2: Xác định hướng giải. 
 Dựa vào kết quả quá trình phát sinh giao tử ở động vật -> Xác định được 
số tế bào trứng và số thể định hướng tạo ra cùng số NST chứa trong tất cả trứng 
với thể định hướng. 
 Bước 3: Lời giải cụ thể. 
 Số trứng được tạo ra = Số noãn bào bậc I = 5 (trứng) 
 Số thể định hướng = 3 lần số noãn bào bậc I = 3x5 = 15 (thể định hướng) 
 Số NST trong các trứng và thể định hướng: (5+15).n = 20.22 = 440 (NST) 
 Bài tập 2: Có một số tinh bào bậc I cùng loài qua giảm phân đã tạo ra 144 
tinh trùng. Số NST trong các tinh trùng bằng 3312. Xác định: 
 a. Số tinh bào bậc I. 
 b.Tên của loài. 
 Bước 1: Đọc đề bài, xác định: Bài tập giảm phân - dạng 2. 
 Bước 2: Xác định hướng giải. 
 Một tinh bào bậc I qua giảm phân tạo ra 4 tinh trùng nên dựa vào số tinh 
trùng bài cho xác định được số tinh bào bậc I. Từ số tinh trùng bài cho, số NST 
trong các tinh trùng sẽ xác định được bộ NST đơn bội -> bộ NST lưỡng bội -> 
Tên loài. 
 Bước 3: Lời giải cụ thể. 
 1. Số tinh bào bậc I: 
 Vì một tinh bào bậc I qua giảm phân tạo ra 4 tinh trùng nên số tinh bào 
bậc I của loài là: 144 : 4 = 36 (tinh bào bậc I) 
 2. Tên loài: 
 Số NST trong các tinh trùng: 144 x n = 3312 => n = 3312 : 144 = 23 
 Vậy 2n = 46. Đây là bộ NST của người. 
 Bài tập 3: Có 15 noãn bào bậc I của một loài giảm phân và sau quá trình 
này, người ta tính được có tổng số 855 NST đã bị tiêu biến cùng các thể định 
hướng. Xác định: 
 a. Bộ NST 2n của loài. 
 b. Số NST có trong các noãn bào bậc I nói trên. 
 c. Số NST có trong các trứng được tạo ra. 
 Bước 1: Xác định: Đây là bài tập giảm phân - dạng 2. 
 Bước 2: Xác định hướng giải: 
 Dựa vào kết quả quá trình phát sinh giao tử cái ở động vật -> Xác định số 
thể định hướng tạo ra cùng với số NST trong các thể định hướng sẽ xác định 
được bộ NST 2n của loài => Số NST có trong các noãn bào bậc I; số NST có 
trong các trứng được tạo ra. 
 Bước 3: Lời giải cụ thể: 
 a. Bộ NST 2n của loài: 
 Số thể định hướng tạo ra: 3 x 15 = 45 
 Số NST có trong các thể định hướng: 45 x n = 855 => n = 855 : 45 = 19 
 Vậy 2n = 38. 
 b. Noãn bào bậc I là tế bào lưỡng bội. Vậy số NST có trong các noãn bào 
bậc I là: 15 x 2n = 15 x 39 = 570 (NST) 
 12/17