Sáng kiến kinh nghiệm Phát triển năng lực đọc hiểu truyện cổ tích Việt Nam cho học sinh Lớp 6 thông qua việc xây dựng sơ đồ (bộ sách Kết nối tri thức)

 MỤC LỤC
A. PHẦN MỞ ĐẦU......................................................................................................... 1
 I. Lý do chọn đề tài .........................................................................................................1
 II. Phạm vi, đối tượng và phương pháp nghiên cứu...................................................... 2
 III. Cấu trúc của sáng kiến kinh nghiệm ........................................................................ 3
B. PHẦN NỘI DUNG CHÍNH ....................................................................................... 4
CHƯƠNG I: ĐẶC TRƯNG THI PHÁP TRUYỆN CỔ TÍCH .......................................4
 I. Khái niệm truyện cổ tích .............................................................................................4
 II. Đặc trưng thi pháp truyện cổ tích .............................................................................. 4
CHƯƠNG II: PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU TRUYỆN CỔ TÍCH ...............7
 I. Dạy học phát triển năng lực........................................................................................ 7
 II. Một số biện pháp giúp học sinh phát triển năng lực đọc hiểu truyện cổ tích.................. 9
 2.1. Bồi dưỡng và phát triển năng lực phát hiện và đánh giá nhân vật........................9
 2.2. Rèn kĩ năng phát hiện các chi tiết nghệ thuật, từ đó phát triển năng lực đọc hiểu
 truyện cổ tích...............................................................................................................11
 2.3. Rèn kĩ năng phát hiện các sự việc, sự vật, từ đó phát triển năng lực tiếp nhận
 truyện cổ tích...............................................................................................................12
 2.4. Rèn kĩ năng tóm tắt cốt truyện để phát triển năng lực cảm thụ văn học.............15
CHƯƠNG III: THỰC NGHIỆM ................................................................................... 17
 I. Địa điểm thực nghiệm ...............................................................................................17
 II. Thời gian thực nghiệm .............................................................................................17
 III. Khách thể thực nghiệm ...........................................................................................17
 IV. Cách thức thực nghiệm.......................................................................................... 17
 V. Kết quả thực nghiệm................................................................................................22
C. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ............................................................................23
 I. Kết luận..................................................................................................................... 23
 II. Khuyến nghị.............................................................................................................24
TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................................
PHỤ LỤC............................................................................................................................ 2
mảng truyện cổ tích luôn được chú trọng. Đối với bộ sách Kết nối tri thức với cuộc
sống, mảng truyện cổ tích được học ở học kì II với các tác phẩm: Thạch Sanh, Cây khế
(truyện cổ tích Việt Nam), Vua chích chòe (truyện cổ tích nước ngoài) và văn bản đọc
thêm Sọ Dừa (truyện cổ tích Việt Nam).
 Theo các hướng dạy học cũ, những văn bản này đa số được định hướng dạy theo
nhiều phương pháp khác nhau, song thường chú trọng vào nội dung mà ít chú ý định
hướng kĩ năng, năng lực cho người đọc. Phần đa học sinh chỉ đọc – hiểu văn bản dưới
sự hướng dẫn của giáo viên chứ chưa tự hình thành cho mình năng lực đọc hiểu. Với
chương trình GDPT 2018, việc định hướng phát triển kĩ năng, năng lực cho HS đã
được quan tâm, chú trọng hơn. Điều này ảnh hưởng nhiều tới sự thay đổi phương pháp
dạy học của giáo viên, làm sao để các em được trang bị nhiều kĩ năng khi gặp dạng bài
tập tương tự.
 Năm học 2021 - 2022, tôi có được Ban giám hiệu nhà trường phân công dạy môn
Ngữ Văn khối 6. Trong quá trình giảng dạy, tôi nhận thấy sau khi học xong các câu
chuyện cổ tích, các em thường ít có kĩ năng nhớ hết được tên nhân vật, các chi tiết, sự
kiện, cốt truyện... Học sinh thường thiếu kĩ năng tự điều chỉnh, kiểm soát hành động
đọc của mình để tự đọc văn bản. Do vậy, khi cho học sinh tiếp cận một văn bản khác
ngay cùng thể loại, chưa chắc các em đã tự định hướng cách đọc hiểu văn bản ấy một
cách thuần thục. Xuất phát từ thực tế học của học sinh và với mong muốn giúp cho
học sinh lớp 6 hình thành và phát triển được năng lực đọc hiểu truyện cổ tích, rộng
hơn nữa là các loại văn bản khác, tôi đã trăn trở và viết đề tài: Phát triển năng lực đọc
hiểu truyện cổ tích Việt Nam cho học sinh lớp 6 thông qua việc xây dựng sơ đồ.
 II. Phạm vi, đối tượng và phương pháp nghiên cứu
 1. Phạm vi và đối tượng
 - Học sinh lớp 6 trường Trung học cơ sở trên địa bàn Hà Nội.
 - Đề tài tập trung trình bày một số biện pháp dựng sơ đồ tác Thạch Sanh, Cây khế
và Vua chích chòe (Bộ Kết nối tri thức với đời sống) nhằm phát triển năng lực đọc
hiểu bộ môn Ngữ Văn cho học sinh khối 6 trong thời gian nghiên cứu từ tháng 8/2021
và những kết quả thực nghiệm đạt được trong thời gian từ tháng 2/2021 đến tháng
4/2022.
 2. Phương pháp nghiên cứu
 - Phương pháp phân tích – tổng hợp: tiến hành phân tích các tài liệu liên quan
đến việc phát triển năng lực đọc hiểu truyện cổ tích Việt Nam cho học sinh lớp 6; từ
đó tổng hợp lại để xây dựng thành một hệ thống khái niệm, đặc điểm phù hợp phục
vụ cho đề tài nghiên cứu. 4
 B. PHẦN NỘI DUNG CHÍNH
 CHƯƠNG I: ĐẶC TRƯNG THI PHÁP TRUYỆN CỔ TÍCH
 I. Khái niệm truyện cổ tích
 Theo “Từ điển thuật ngữ văn học” định nghĩa, truyện cổ tích “là một thể loại
truyện dân gian nảy sinh từ xã hội nguyên thủy nhưng chủ yếu phát triển trong xã hội
có giai cấp với chức năng chủ yếu là phản ánh và lí giải những vấn đề xã hội, những số
phận khác nhau của con người trong cuộc sống muôn màu, muôn vẻ khi đã có chế độ
tư hữu tài sản, có gia đình riêng, có mâu thuẫn giai cấp và đấu tranh xã hội quyết liệt”.
 Giáo trình “Lịch sử văn học Việt Nam” đưa ra cách định nghĩa khác: “Truyện cổ
tích là loại truyện xuất hiện sớm từ cổ xưa, chủ yếu do các tầng lớp bình dân sáng tác,
trong đó óc tưởng tượng (bao gồm cả huyễn tưởng) chiếm phần quan trọng, tuy rằng
huyễn tưởng ở đây đã khác hẳn với yếu tổ huyễn tưởng trong thần thoại. Có thể có yếu
tố hoang đường, kì diệu hoặc không. Truyện cổ tích trình bày – với một phong cách
thường kết hợp với hiện thực và lãng mạn – cuộc sống với những con người trong
những tương quan của xã hội có giai cấp”.
 Sách giáo khoa Ngữ Văn 10, tập I đưa ra định nghĩa truyện cổ tích là “tác phẩm
tự sự dân gian mà cốt truyện và hình tượng được hư cấu có chủ định, kể về số phận
con người bình thường trong xã hội, thể hiện tinh thần nhân đạo và lạc quan của nhân
dân lao động”.
 Sách giáo khoa Ngữ Văn 6, tập II (Bộ Kết nối tri thức với cuộc sống) nêu khái
niệm: “Truyện cổ tích là loại truyện dân gian có nhiều yếu tố hư cấu, kì ảo, kể về số
phận và cuộc đời của các nhân vật trong những mối quan hệ xã hội. Truyện cổ tích thể
hiện cái nhìn về hiện thực, bộc lộ quan niệm đạo đức, lẽ công bằng và ước mơ về một
cuộc sống tốt đẹp hơn của người lao động xưa”.
 Như vậy có nhiều cách định nghĩa khác nhau về cùng thể loại truyện này. Để phù
hợp với đặc điểm lứa tuổi học sinh lớp 6, trong đề tài này, chúng tôi chọn khái niệm
trong sách giáo khoa Ngữ Văn 6 (Bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống) làm cơ sở
giúp nhận diện truyện cổ tích, từ đó định hướng các biện pháp phát triển năng lực đọc
hiểu truyện cổ tích cho học sinh lớp 6.
 II. Đặc trưng thi pháp truyện cổ tích
 Trong tiếng Nga, từ “cổ tích” được gọi là Xkazka, đồng nghĩa với sự bịa đặt.
Điều này nên được hiểu là yếu tố tưởng tượng giữ vai trò chủ chốt, quan trọng trong
thể loại truyện dân gian này. Nếu tưởng tượng trong thần thoại và truyền thuyết gắn
liền với niềm tin của người kể, người nghe, đồng thời được dựa trên nền tảng các yếu
tố lịch sử có thực, thì tưởng tượng trong truyện cổ tích là một sự hư cấu có chủ tâm.
Truyện cổ tích thực hiện chức năng giáo dục thông qua cảm hứng nghệ thuật, “giáo
dục bằng hình thức nêu gương”, gửi tới độc giả niềm tin vào lẽ công bằng trên đời 6
tuyệt đối. Truyện cổ tích sinh hoạt cũng lí tưởng hóa nhân vật của mình nhưng theo
một kiểu khác: để họ tự lo liệu lấy số phận, khẳng định phẩm chất của họ thông qua sự
ứng xử cụ thể với bản thân họ.
 4. Không gian, thời gian
 Thế giới trong truyện cổ tích không giống với thế giới thực tại của con người, cũng
không giống với thế giới của các thần linh trong thàn thoại. Đó là một thế giới riêng, “thế
giới cổ tích” tồn tại trong trí tưởng tượng của người kể và người nghe truyện. Nó rộng lớn,
mênh mông, bao gồm nhiều “cõi” như “cõi trần”, “cõi âm”, Thủy cung
 Thời gian và không gian trong truyện cổ tích đều được quan niệm và diễn tả phù
hợp với thế giới cổ tích – một thế giới phong phú, phức tạp và đầy mâu thuẫn (giữa cái
đúng – cái sai, cái thực – cái ảo, ). Thời gian cổ tích khi thì trôi rất nhanh, khi thì
chậm lại tựa hồ như không có. Nhiều nhân vật trong cổ tích cứ “trẻ mãi không già”.
Không gian trong cổ tích cũng vậy, khi thì rất cụ thể, thậm chí có cả địa danh xác định,
khi thì rất mơ hồ, chỉ có tính chất tượng trưng (như nhân vật đi vào rừng sâu, đến một
con suối, ngồi ở gốc đa)
 Lời kể trong truyện cổ tích thường mở đầu bằng những từ ngữ chỉ không gian,
thời gian không xác định để mang tính chất khái quát, phiếm chỉ. Tùy thuộc vào bối
cảnh, người kể chuyện có thể thay đổi một số chi tiết trong lời kể, tạo ra nhiều bản kể
khác nhau ở cùng một cốt truyện (dị bản).
 5. Nghệ thuật
 Nét tiêu biểu, đặc sắc nhất của truyện cổ tích chính là yếu tố nghệ thuật tưởng
tượng kì ảo. Trong điều kiện xã hội mà con người bị cột chặt vào tổ chức gia đình một
cách ghê gớm như xã hội của truyện cổ tích thì việc đưa con người ra khỏi vòng cương
tỏa ấy – dù chỉ là trong tưởng tượng cũng hết sức khó khăn. Để khắc phục điều này, trí
tưởng tượng dân gian đã hoạt động rất tích cực, khai thác nhiều nguồn tài liệu khác
nhau để tạo ra hệ thống nhân vật phụ như Tiên, Bụt, chim thần, hoàng tử, công chúa
Tuy có vai trò và tính chất khác nhau nhưng những nhân vật phụ ấy đều gắn bó chặt
chẽ với việc thực hiện và thể hiện tính chất thẩm mĩ của nhân dân ở trong truyện cổ
tích. Các lực lượng thần kì này giống như chiếc cầu kì diệu đã nối liền cuộc đời thực
với cuộc đời mộng tưởng của nhân vật chính diện, để nó có thể trở thành một thể thống
nhất trong trí tưởng tượng đặc biệt của các tác giả truyện cổ tích.
 Ở truyện cổ tích, khi nào xung đột phát triển đến cao đội thì lực lượng thần kì
mới xuất hiện. Đó có thể là người, là thần, cũng có thể là các đồ vật nhằm hỗ trợ nhân
vật chính diện giải quyết những khó khăn, bế tắc. Tất nhiên cũng có những truyện, yếu
tố thần kì không tham gia vào việc giải quyết những xung đột cơ bản trong truyện mà
chỉ góp phần làm tăng thêm tính chất li kì, hấp dẫn của câu chuyện. 8
 (3) Tăng cường phối hợp học tập cá thể với học tập hợp tác, biến lớp học thành môi
trường giao tiếp giáo viên – học sinh và ngược lại nhằm vận dụng sự hiểu biết và kinh
nghiệm của từng cá nhân, của tập thể trong giải quyết các vấn đề, nhiệm vụ học tập.
 (4) Chú trọng đánh giá kết quả học tập theo mục tiêu bài học trong suốt tiền trình
dạy học thông qua hệ thống câu hỏi, bài tập đánh giá. Chú trọng phát triển kĩ năng tự
đánh giá và đánh giá lẫn nhau của học sinh với nhiều hình thức như theo lời giải/ đáp
án mẫu, theo hướng dẫn hoặc tự xác định tiêu chí để có thể phê phán, tìm nguyên nhân
và nêu cách sửa chữa các sai sót.
 Có thể tổng hợp một số dấu hiệu khác biệt giữa đánh giá kiến thức, kĩ năng của
người học với đánh giá năng lực như sau:
 Tiêu chí Đánh giá kiến thức, kĩ năng Đánh giá năng lực
Mục đích Xác định việc đạt kiến Đánh giá khả năng vận dụng
chủ yếu thức, kĩ năng theo mục tiêu của các kiến thức, kĩ năng đã học của
nhất chương trình dạy học. học sinh vào giải quyết các vấn
 Đánh giá, xếp hạng giữa đề trong thực tiễn của cuộc sống.
 những người học với nhau. Vì sự tiến bộ của người học
 Đánh giá, xếp hạng giữa so với chính họ.
 những người học với nhau.
Ngữ cảnh Gắn với nội dung học tập (những Gắn với ngữ cảnh học tập và thực
đánh giá kiến thức, kĩ năng, thái độ) được tiễn cuộc sống của học sinh.
 học trong nhà trường.
Nội dung Những kiến thức, kĩ năng, Những kiến thức, kĩ năng
đánh giá thái độ ở một môn học. thái độ ở nhiều môn học, nhiều
 hoạt động giáo dục và những trải
 Quy chuẩn theo việc người nghiệm của bản thân học sinh
 học có đặt được hay không một trong cuộc sống xã hội (tập trung
 nội dung đã được học. vào năng lực thực hiện).
 Quy chuẩn theo các mức độ
 phát triển năng lực của người học.
Công cụ Câu hỏi, bài tập, nhiệm vụ trong Ra nhiệm vụ, bài tập trong tình
đánh giá tình huống theo lí thuyết hoặc tình huống, bối cảnh thực.
 huống thực.
Thời điểm Thường diễn ra ở những thời điểm Đánh giá mọi thời điểm của quá
đánh giá nhất định trong quá trình dạy học, trình dạy học, chú trong đến đánh
 đặc biết là trước và sau khi dạy. giá trong khi học.
Kết quả Năng lực của người học phụ Năng lực của người học phụ