Sáng kiến kinh nghiệm Phát triển năng lực đặc thù môn hóa học thông qua bài tập sáng tạo chủ đề Hidrocacbon Lớp 11 THPT

 SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN 
 TRƯỜNG THPT QUỲNH LƯU 3 
 ------ 
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
 ĐỀ TÀI: 
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐẶC THÙ MÔN HOÁ HỌC 
 THÔNG QUA BÀI TẬP SÁNG TẠO CHỦ ĐỀ 
 HIDROCACBON LỚP 11 THPT 
 Lĩnh vực: Hóa học 
 Họ và tên: Quách Hữu Khương 
 Tổ: Tự nhiên 
 Năm thực hiện: 2022 - 2023 
 Điện thoại: 0988190016 
 MỤC LỤC 
 PHẦN 1. ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................. 1 
 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 1 
 2. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................. 2 
 3. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 4 
 4. Những đóng góp mới của đề tài ................................................................. 4 
 PHẦN 2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ........................................................... 5 
 1. Cơ sở khoa học của đề tài .......................................................................... 5 
 1.1. Cơ sở lí luận ......................................................................................... 5 
 1.2. Cơ sở thực tiễn ................................... Error! Bookmark not defined. 
 2. Những kiến thức có thể thiết kế bài tập sáng tạo phần Hidrocacbon - Hoá 
học 11 ................................................................................................................... 13 
 3. Sử dụng bài tập sáng tạo phần Hidrocacbon để phát triển năng lực đặc thù 
môn hóa học cho học sinh trong dạy học ............................................................. 13 
 3.1. Bài tập thực hành, thí nghiệm ............................................................ 13 
 3.2. Bài tập trải nghiệm thực tế ................................................................. 21 
 3.3. Bài tập sản xuất. ................................................................................. 33 
 3.4. Bài tập có nhiều cách giải .................................................................. 36 
 4. Khảo sát sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đề xuất .............. 39 
 4.1. Mục đích khảo sát .............................................................................. 39 
 4.2. Nội dung và phương pháp khảo sát ................................................... 40 
 4.3. Đối tượng khảo sát ............................................................................. 41 
 4.4. Kết quả khảo sát về sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đã đề 
 xuất .................................................................................................................... 42 
 5. Thực nghiệm sư phạm.............................. Error! Bookmark not defined. 
 5.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm. . Error! Bookmark not defined. 
 5.2. Phương pháp thực nghiệm ................. Error! Bookmark not defined. 
 5.3. Nội dung và thời gian thực nghiệm sư phạmError! Bookmark not 
 defined. 
 5.4. Tiến hành thực nghiệm ...................... Error! Bookmark not defined. 
 5.5. Kết quả thực nghiệm .......................... Error! Bookmark not defined. 
 5.6. Kết luận về thực nghiệm .................... Error! Bookmark not defined. 
 PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ 
 1. Lí do chọn đề tài 
 Chúng ta đang sống trong một xã hội ngày càng đa dạng, với xu thế toàn cầu 
hóa lôi cuốn sự hội nhập của mọi quốc gia trên thế giới. Những thay đổi và phát triển 
liên tục ở mọi khía cạnh của cuộc sống đã đặt ra những thách thức cho ngành giáo 
dục trong việc đào tạo nguồn nhân lực theo nhu cầu mới của thời đại. Nghị quyết 
Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo 
nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; 
phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người 
học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy 
cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi 
mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ 
chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu 
khoa học”. Vì thế, để thực hiện tốt mục tiêu đổi mới căn bản và toàn diện Giáo dục 
và Đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, chúng ta cần có nhận thức đúng về bản 
chất của sự đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực người 
học. Mục tiêu chính của đổi mới giáo dục là tạo ra lực lượng lao động sẵn sàng thích 
nghi với với sự thay đổi của thời đại. Với nền tảng vững chắc này, người lao động 
sẽ nắm bắt kiến thức mới nhanh chóng, biết áp dụng một cách sáng tạo vào thực tế. 
 Hóa học là môn học thực nghiệm, kiến thức Hóa học được vận dụng rất nhiều 
trong thực tế cuộc sống, do đó thông qua bài tập sáng tạo, đặc biệt là các bài tập thực 
tiễn học sinh được mở rộng tri thức, rèn luyện khả năng tư duy, tính kiên nhẫn và 
vận dụng những kiến thức được học vào giải quyết những vấn đề do thực tiễn đặt ra. 
Tuy nhiên chương trình hóa học hiện hành còn nhiều bất cập, bài tập nặng nhiều về 
lý thuyết, tính toán, nhiều bài thực hành trùng lặp, không thực tế và xa vời thực tiễn. 
Nội dung hóa học gắn với các vấn đề thực tiễn còn ít, đặc biệt khả năng vận dụng 
kiến thức đó vào thực tiễn hầu như không có. Tính giáo dục của môn hóa thông qua 
lượng bài tập thực tế trong sách giáo khoa cũng chưa thực sự nổi bật. Chủ yếu đưa 
ra mặt tích cực của các chất, các phản ứngcòn về tác động tiêu cực đến môi trường, 
sức khỏe con người và giải pháp cho vấn đề này thì rất ít đề cập.. Đặc biệt những 
thông tin khoa học mới và những vấn đề mang tính thời sự có liên quan đến bộ môn 
không được cập nhật kịp thời vào chương trình. Chính vì vậy, những ứng dụng trong 
sách giáo khoa sẽ nhanh chóng lạc hậu. Điều đó làm cho ý nghĩa của việc học trở 
nên kém hứng thú và khó thuyết phục học sinh, làm hạn chế khả năng tư duy và vận 
dụng sáng tạo của học sinh Việt Nam so với bạn bè quốc tế. 
 Trong chương trình hóa học 11, với chủ đề HIĐROCACBON có rất nhiều bài 
tập gắn với thực tiễn, sản xuất, môi trường nhưng chỉ được sách giáo khoa nhắc đến 
sơ sài, thiếu logic khiến cho việc dạy và học trở nên nhàm chán. Việc thiết kế các 
bài tập sáng tạo gắn với năng lực đặc thù môn học ở những chương này thực sự cần 
thiết, giúp học sinh phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo, bồi dưỡng 
phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến 
 1 
 - Tiến hành khảo sát GV để thu thập mức độ định lượng về tính cấp thiết và 
khả thi của các giải pháp phát sử dụng bài tập sáng tạo. 
 5.2. Phạm vi nghiên cứu 
 - Trong đề tài, tôi tập trung nghiên cứu về việc sử dụng bài tập sáng tạo chương 
Hidrocacbon để phát triển năng lực đặc thù môn Hoá học. 
 - Đề tài được triển khai và nghiên cứu từ tháng 8 năm 2022 đến tháng 4 năm 
2023. Cụ thể: 
 STT Thời gian Công việc Sản phẩm 
 1 Tháng Tìm hiểu tài liệu, thực trạng và Bản đề cương chi tiết 
 8/2022 chọn đề tài, viết đề cương nghiên của đề tài. 
 cứu. 
 2 Tháng - Nghiên cứu lí luận dạy học, - Tập hợp lý thuyết của 
 9/2022 PPDH tích cực của bộ môn. đề tài. 
 - Khảo sát thực trạng, tổng hợp số - Xử lý số liệu khảo sát 
 liệu năm trước. được. 
 - Trao đổi với đồng nghiệp và đề - Tổng hợp ý kiến của 
 xuất sáng kiến kinh nghiệm. đồng nghiệp. 
 3 Tháng - Tiếp tục hoàn thành bản đề - Bản đề cương. 
 10/2022 cương và viết sơ lược sáng kiến. 
 - Xin ý kiến của đồng nghiệp. 
 3 Tháng - Hoàn thành bản đề cương và viết - Bản đề cương hoàn 
 11,12/2022 sơ lược sáng kiến. thiện nạp sở 
 - Xin ý kiến của đồng nghiệp. - Bản thảo sáng kiến. 
 - Tập hợp đóng góp 
 của đồng nghiệp. 
 4 Tháng 1, - Thử nghiệm trên các lớp 11A1, Xử lý kết quả trước 
 2,3/2023 11A2, 11A3, 11A5. khi thử nghiệm đề tài. 
 - Hoàn thành sáng kiến kinh - Tổng hợp và xử lý 
 nghiệm kết quả thử nghiệm đề 
 tài. 
 Sáng kiến kinh nghiệm 
 chính thức chấm cấp 
 trường 
 3 
 PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 
 Chương 1. Cơ sở khoa học của đề tài 
 1.1. Cơ sở lí luận 
 1.1.1. Năng lực đặc thù môn hóa học 
 Năng lực được hiểu là sự tổng hợp những thuộc tính của cá nhân con người phù 
hợp với những hoạt động nhất định, bảo đảm cho những hoạt động đó có kết quả. Có 
hai loại năng lực cơ bản là: năng lực chung và năng lực chuyên biệt. 
 Năng lực chung là những năng lực cần thiết cho nhiều hoạt động khác nhau, là 
điều kiện cần thiết để giúp cho nhiều lĩnh vực hoạt động có kết quả. 
 Năng lực chuyên biệt là những năng lực thể hiện độc đáo các sản phẩm riêng 
biệt có tính chuyên môn nhằm đáp ứng yêu cầu của một lĩnh vực, hoạt động chuyên 
biệt với kết quả cao. 
 Các biểu hiện cụ thể của năng lực hoá học được trình bày ở bảng tổng hợp dưới 
đây: 
 Thành phần 
 Biểu hiện 
 năng lực 
 Nhận thức được các kiến thức cơ sở về cấu tạo chất; các quá 
 trình hoá học; các dạng năng lượng và bảo toàn năng lượng; 
 một số chất hoá học cơ bản và chuyển hoá hoá học; một số 
 ứng dụng của hoá học trong đời sống và sản xuất. Các biểu 
 hiện cụ thể: 
 - Nhận biết và nêu được tên của các đối tượng, sự kiện, khái 
 niệm hoặc quá trình hoá học. 
 - Trình bày được các sự kiện, đặc điểm, vai trò của các đối 
 Nhận thức tượng, khái niệm hoặc quá trình hoá học. 
 hoá học 
 - Mô tả được đối tượng bằng các hình thức nói, viết, công 
 thức, sơ đồ, biểu đồ, bảng. 
 - So sánh, phân loại, lựa chọn được các đối tượng, khái niệm 
 hoặc quá trình hoá học theo các tiêu chí khác nhau. 
 - Giải thích và lập luận được về mối quan hệ giữa các các đối 
 tượng, khái niệm hoặc quá trình hoá học 
 - Thảo luận, đưa ra được những nhận định phê phán có liên 
 quan đến chủ đề. 
 5 
 1.1.2. Bài tập sáng tạo 
 Bài tập sáng tạo là bài tập được xây dựng nhằm mục đích rèn luyện, bồi dưỡng 
năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh. Bài tập sáng tạo đòi hỏi học sinh nhạy bén 
trong tư duy, khả năng tưởng tượng (bản chất của hoạt động sáng tạo), sự vận dụng 
kiến thức một cách linh hoạt, sáng tạo để giải quyết vấn đề trong những tình huống 
mới, hoàn cảnh mới; học sinh phát hiện ra những điều chưa biết, chưa có. Đặc biệt, 
Bài tập sáng tạo yêu cầu khả năng đề xuất, đánh giá theo ý kiến riêng của bản thân 
học sinh. 
 1.1.2.1. Nguyên tắc xây dựng bài tập sáng tạo 
 Trong quá trình xây dựng hệ thống bài tập sáng tạo, tôi có dựa vào các tài liệu 
tham khảo và đã sử dụng một số phương pháp sau để lựa chọn bài tập sáng tạo: 
 - Để giúp HS nắm vững kiến thức thực tiễn gắn bó với đời sống, địa phương, 
cộng đồng mang tính tổng hợp nhiều lĩnh vực giáo dục, nhiều môn học, dễ vận dụng 
vào thực tế tôi đã thiết kế bài tập trải nghiệm sáng tạo, bài tập về cải tiến thí nghiệm, 
xử lí hóa chất an toàn và bài tập liên quan đến các vấn đề thời sự, môi trường. 
 - Dựa vào những bài tập có thể có nhiều cách giải khác nhau nhưng vẫn cho 
cùng một kết quả, tôi đã đưa ra bài tập có nhiều cách giải nhằm tạo cho HS sự tư 
duy linh hoạt. 
 - Dựa vào tính rập khuôn máy móc, “lắp ghép” theo sự tương tự thường thấy ở 
HS khi giải bài tập, tôi lựa chọn những bài tập có chứa đựng những yếu tố khác lạ 
để tập hợp thành dạng bài tập không theo mẫu. 
 1.1.2.2. Quy trình xây dựng bài tập sáng tạo 
 - Bước 1: Lựa chọn bài tập xuất phát 
 Bài tập xuất phát có thể là một bài tập của môn học khác, của một phần khác, 
chúng ta cũng có thể sử dụng nhiều bài tập xuất phát cùng một lúc, có thể kết hợp 
nhiều bài tập xuất phát từ nhiều phần khác nhau. 
 Bước 2: Giải bài tập xuất phát 
 Bước 3: Phân tích giả thiết, kết luận cũng như lời giải và kết quả của bài tập 
xuất phát 
 Chúng ta có thể vận dụng các dấu hiệu của bài tập sáng tạo để xây dựng các 
dạng bài tập như: 
 - Bài tập có hình thức tương tự nhưng nội dung biến đổi 
 - Bài tập cải tiến thí nghiệm hóa học 
 - Bài tập trải nghiệm, bài tập gắn kiến thức với các vấn đề thời sự, môi trường 
 Bước 4: Kiểm nghiệm tính đúng đắn của bài tập sáng tạo và đánh giá mức sáng 
tạo 
 7