Sáng kiến kinh nghiệm Một số giải pháp dạy học nhằm phát triển năng lực đọc hiểu truyện ngắn hiện đại cho học sinh THPT theo Bộ sách Kết nối tri thức

 A. ĐẶT VẤN ĐỀ 
1. Lý do chọn đề tài 
 Như chúng ta đều biết và thừa nhận rằng mỗi học sinh là một cá thể độc lập, có sự 
khác biệt về trình độ, năng lực, nhu cầu, sở thích và nền tảng xuất thân. Dạy học theo 
định hướng phát triển năng lực thừa nhận thực tế này và tìm ra được những cách tiếp 
cận phù hợp nhằm phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất với mỗi học sinh thay 
vì giáo dục chủ yếu trang bị kiến thức như ở mô hình dạy học truyền thống.Theo đó, 
dạy học theo hướng phát triển năng lực là mô hình dạy học hướng tới mục tiêu phát 
triển tối đa phẩm chất và năng lực của người học thông qua cách thức tổ chức các 
hoạt động học tập độc lập, tích cực, sáng tạo của học sinh dưới sự tổ chức, hướng 
dẫn và hỗ trợ hợp lý của giáo viên. Trong mô hình này, người học có thể thể hiện sự 
tiến bộ bằng cách chứng minh năng lực của mình. Điều đó có nghĩa là người học 
phải chứng minh mức độ nắm vững và làm chủ các kiến thức và kỹ năng (được gọi 
là năng lực); huy động tổng hợp mọi nguồn lực (kinh nghiệm, kiến thức, kĩ năng, 
hứng thú, niềm tin, ý chí,) trong một môn học hay bối cảnh nhất định, theo tốc độ 
của riêng mình. Trong quá trình dạy học này, giáo viên đóng vai trò là một người 
thầy, một người bạn để đồng hành cùng học sinh.Từ đó giúp cho học sinh hình thành 
và rèn được một số kỹ năng: thảo luận, phát vấn, hợp tác... học sinh tích cực, chủ 
động, bài học trở nên sinh động, hấp dẫn. Qua đó nâng cao chất lượng dạy học môn 
Ngữ Văn. 
 Nguyên tắc chung của việc xác định, vận dụng các phương pháp dạy học là phát 
huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh thông qua hàng loạt tác động 
của giáo viên; giáo viên tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh theo tinh thần 
chú ý đến việc rèn luyện phương pháp tư duy, khả năng tự học, nhu cầu hành động 
và thái độ tự tin; có sự kết hợp giữa học tập cá thể (hình thức học cá nhân) với học 
tập hợp tác (hình thức học theo nhóm, theo lớp); chú trọng kết hợp học với hành, 
nâng cao tri thức với rèn luyện các kĩ năng, gắn với thực tiễn cuộc sống; phát huy 
thế mạnh của các phương pháp dạy học tiên tiến, hiện đại; các phương tiện, thiết bị 
dạy học và những ứng dụng của công nghệ thông tin. Như vậy, quá trình tổ chức dạy 
học tác phẩm văn học, trong đó có truyện ngắn, sẽ triển khai vận dụng nhiều phương 
pháp dạy học (kể cả phương pháp chung và phương pháp đặc thù) nhưng tất cả đều 
phải hướng đến mục tiêu phát triển được năng lực học sinh; tức là ưu tiên cho việc 
giải mã, tạo nghĩa văn bản, gắn các nội dung học tập với trải nghiệm của học sinh; 
đặt người học vào các tình huống của thực tiễn đời sống để yêu cầu phát biểu suy 
nghĩ và đề xuất các giải pháp hành động. 
 Trong chương trình Ngữ văn THPT, số lượng văn bản được đưa vào chương trình 
rất nhiều. Nhìn chung, truyện ngắn hiện đại vẫn chiếm một số lượng lớn cả về dung 
lượng, lẫn số lượng văn bản. Về nội dung, những tác phẩm truyện ngắn được đưa 
vào chương trình là những tác phẩm tiêu biểu trong nền văn học Việt Nam hiện đại, 
quen 
thuộc với bạn đọc Việt Nam qua nhiều thế hệ và phù hợp với trình độ tiếp thu của 
học sinh. 
 Ở trường THPT Yên Thành 2, cách nhìn nhận và phương pháp của giáo viên về 
phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh trong dạy học truyện ngắn hiện đại cho học 5. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu 
- Phạm vi nghiên cứu: Đề tài này rất phù hợp cho ba khối ở cấp THPT, áp dụng tốt 
trong phạm vi rộng. Nhưng trong điều kiện của người viết, chúng tôi chỉ áp dụng cụ 
thể ý tưởng của mình qua bài dạy truyện ngắn hiện đại (Sgk Ngữ văn 10 tập 1,Sgk 
Ngữ văn 11 tập 1) ở khối lớp 10 và 11. 
- Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng mà tôi thực hiện khảo nghiệm là 
10a3,10a7,11a1,11a2, trường THPT Yên Thành 2, huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An 
trong năm học 2022– 2023 do chúng tôi trực tiếp giảng dạy. Chúng tôi cũng sử dụng 
phân phối chương trình nhóm Ngữ văn trường Yên Thành 2 năm học 2022 – 2023 
để thực hiện sáng kiến này. 
6. Phương pháp nghiên cứu 
6.1. Các phương pháp nghiên cứu lí luận 
- Đọc và nghiên cứu các tài liệu có liên quan đến đề tài: 
Các tài liệu lí luận dạy học có liên quan đến các phương pháp dạy học tích cực. 
+ Các tài liệu liên quan đến việc tích hợp công nghệ nhằm phát huy tối đa hiệu quả 
của dạy học. 
- Phương pháp phân tích và tổng hợp. 
- Phương pháp diễn dịch và quy nạp. 
- Phương pháp phân loại, hệ thống hóa. 
6.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn 
- Quan sát, thăm lớp, dự giờ, trao đổi với giáo viên và học sinh. 
- Điều tra, khảo sát tình hình sử dụng dạy học theo dự án hiện nay: bằng phương 
pháp quan sát, phỏng vấn, phiếu điều tra ở một số trường THPT. 
- Khảo sát kết quả học tập của học sinh. 
- Phương pháp chuyên gia. 
- Thực nghiệm sư phạm. 
- Tổng kết kinh nghiệm thực tiễn.
6.3. Phương pháp xử lý thống kê 
Sử dụng toán xác suất thống kê để phân tích, xử lý các kết quả 
TNSP. 7. Đóng góp mới của đề tài 
Tổng hợp, khái quát về văn bản văn xuôi hiện đại lớp 10,lớp 11. Hướng dẫn phương 
pháp tìm hiểu, tiếp cận phát triển năng lực đọc hiểu văn bản truyện ngắn hiện đại 
một cách khoa học, vận dụng thực tế trong bài học, thể hiện được sự đoàn kết, chuẩn 
bị của học sinh. 
8. Cấu trúc của sáng kiến 
Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung chính của sáng kiến 
gồm: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn 1.1.2. Năng lực đọc hiểu 
1.1.2.1. Khái niệm năng lực 
 Năng lực được coi là một thuộc tính tâm lí phức tạp, là điểm hội tụ của nhiều 
yếu tố như tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, sự sẵn sàng hành động, trách nhiệm và đạo đức, 
kinh nghiệm sống của cá nhân. 
 Năng lực của con người có được là nhờ sự lao động thường xuyên, lâu dài, 
cần mẫn đầy hứng thú. Năng lực được hình thành nhờ một phần không lớn của năng 
khiếu hoặc tài năng. Nói đến năng lực đọc hiểu là nói đến năng lực ngôn ngữ của 
con người. Một đứa trẻ sinh ra phải học mới biết nói, rồi học để biết chữ và lúc đó 
mới học đọc. 
 Chương trình Giáo dục phổ thông tổng thể xác định “năng lực là thuộc tính cá 
nhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, 
cho phép con người huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá 
nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí,... thực hiện thành công một loại hoạt động 
nhất định, đạt được kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể.” 
 Khái niệm “năng lực” có nhiều định nghĩa khác nhau, tùy thuộc vào quan điểm 
của mỗi người. Trong chương trình dạy học định hướng phát triển năng lực, khái 
niệm “năng lực” được sử dụng như sau: 
- Năng lực liên quan đến bình diện mục tiêu của dạy học: mục tiêu dạy học được 
mô tả thông qua các năng lực cần hình thành. 
- Trong các môn học, những nội dung và hoạt động cơ bản được liên kết với nhau 
nhằm hình thành các năng lực.
- Mục tiêu hình thành năng lực định hướng cho việc lựa chọn, đánh giá mức độ quan 
trọng và cấu trúc hóa các nội dung và hoạt động và hành động dạy học về mặt phương 
pháp; 
- Năng lực mô tả việc giải quyết những đòi hỏi về nội dung trong các tình huống; 
- Các năng lực chung cùng với các năng lực chuyên môn tạo thành nền tảng chung 
cho công việc giáo dục và dạy học. 
1.1.2.2. Khái niệm “dạy học theo định hướng năng lực” 
Dạy học định hướng năng lực nhằm đảm bảo chất lượng “đầu ra” của việc dạy học, 
 thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng 
 lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con 
 người năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Chương 
 trình này nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách chủ thể của quá trình nhận 
 thức. 
 CTGD phổ thông theo định hướng phát triển năng lực không quy định những 
nội dung dạy học chi tiết mà quy định những kết quả đầu ra mong muốn của quá 
trình giáo dục, trên cơ sở đó đưa ra những hướng dẫn chung về việc lựa chọn nội 
dung, phương pháp, tổ chức và đánh giá kết quả dạy học nhằm đảm bảo thực hiện 
được mục tiêu dạy học tức là đạt được kết quả đầu ra mong muốn. Trong chương 
trình, mục tiêu học tập - tức là kết quả học tập mong muốn - thường được mô tả chủ yếu, đặc biệt là tinh thần yêu nước, lòng nhân ái, tính trung thực và ý thức trách 
nhiệm; hình thành, phát triển cho HS các năng lực chung và hai năng lực đặc thù là 
năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học”. Trên cơ sở của định hướng đó, mục tiêu 
chung của môn Ngữ văn được xác định là: 
a) Hình thành và phát triển cho HS những phẩm chất chủ yếu: yêu nước, nhân ái, 
chăm chỉ, trung thực và trách nhiệm; bồi dưỡng tâm hồn, hình thành nhân cách và 
phát triển cá tính. Môn Ngữ văn giúp HS khám phá bản thân và thế giới xung quanh, 
thấu hiểu con người, có đời sống tâm hồn phong phú, có quan niệm sống và ứng xử 
nhân văn; có tình yêu đối với tiếng Việt và văn học; có ý thức về cội nguồn và bản 
sắc của dân tộc, góp phần giữ gìn, phát triển các giá trị văn hoá Việt Nam; có tinh 
thần tiếp thu tinh hoa văn hoá nhân loại và khả năng hội nhập quốc tế. 
 b) Góp phần giúp HS phát triển các năng lực chung: năng lực tự chủ và tự học, 
năng lực giao tiếp và hợp tác,năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Đặc biệt, 
môn Ngữ văn giúp HS phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học: rèn 
luyện các kĩ năng đọc, viết, nói và nghe, có hệ thống kiến thức phổ thông nền tảng 
về tiếng Việt và văn học, phát triển tư duy hình tượng và tư duy logic, góp phần 
hình thành học vấn căn bản của một người cóvăn hoá; biết tạo lập các văn bản 
thông dụng; biết tiếp nhận, đánh giá các văn bản văn học nói riêng, các sản phẩm 
giao tiếp và các giá trị thẩm mĩ nói chung trong cuộc sống”
1.1.4. Yêu cầu dạy học truyện ngắn Việt Nam hiện đại theo định hướng phát 
triển năng lực 
 Trong quan niệm truyền thống, tác phẩm văn chương nói chung, truyện ngắn nói 
riêng chỉ được nhìn nhận như một sản phẩm của nhà văn - đó là một kết cấu trọn 
vẹn, một khách thể khép kín, tĩnh tại, đã hoàn thành và bất biến, không phụ thuộc 
vào việc người đọc có đọc nó hay không và hiểu nó như thế nào. Quan niệm này 
cũng gắn với suy nghĩ cho rằng tác giả là người duy nhất đem lại nội dung, tư tưởng, 
ý nghĩa cho tác phẩm; và công việc của người nghiên cứu là tập trung vào tìm hiểu 
những gì nhà văn gửi gắm trong tác phẩm, tìm hiểu “nguyên ý” của tác phẩm. Vì 
vậy, trong quá trình dạy học văn ở nhà trường, việc xây dựng một thái độ sáng tạo 
đối với tiếp nhận văn học có ý nghĩa quan trọng hàng đầu. Dạy học sinh đọc và tiếp 
nhận tác phẩm là giúp cho học sinh bộc lộ những rung động, cảm xúc trước thế giới 
nghệ thuật của nhà văn, khuyến khích học sinh giải mã, tạo nghĩa cho tác phẩm theo 
kinh nghiệm, kiến thức, năng lực của mình. Theo định hướng chung của đổi mới 
phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh, giáo viên phải quan tâm tới 
việc phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo; rèn luyện thói quen và khả 
năng tự học, tinh thần hợp tác, năng lực vận dụng kiến thức vào những tình huống 
khác nhau trong học tập và trong thực tiễn; tác động đến tư tưởng và tình cảm để 
đem lại niềm vui, hứng thú trong học tập cho học sinh. Do vậy, nguyên tắc chung 
của việc xác định, vận dụng các phương pháp dạy học là phát huy được tính tích cực, 
chủ động, sáng tạo của học sinh thông qua hàng loạt tác động của giáo viên; giáo 
viên tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh theo tinh thần chú ý đến việc rèn 
luyện phương pháp tư duy, khả năng tự học, nhu cầu hành động và thái độ tự tin; có 
sự kết hợp giữa học tập cá thể (hình thức học cá nhân) với học tập hợp tác (hình thức 
học theo nhóm, theo lớp); chú trọng kết hợp học với hành, nâng cao tri thức với rèn 
luyện các kĩ năng, gắn với thực tiễn cuộc sống; phát huy thế mạnh của các phương 5. Kiến giải ý nghĩa của văn bản Suy nghĩa, bình luận, kiến giải ý nghĩa tư 
trong cuộc sống tưởng và các giá trị của văn bản trong cuộc 
 sống, vận dụng vào các giải pháp và bối cảnh 
 mới.
1.1.4.2. Truyện ngắn hiện đại 
 Theo định nghĩa trong từ điển nước ngoài (Encylopedia Britannica): “Truyện 
ngắn thuộc nhóm tác phẩm hư cấu và thường được viết bằng văn xuôi dạng trần 
thuật. Phương thức này có xu hướng đi vào trọng tâm rõ nét hơn các dạng hư cấu 
khác như tiểu thuyết ngắn (theo khái niệm của thế kỉ XX và XXI), tiểu thuyết hay 
sách” 
 Từ điển thuật ngữ văn học thì cho rằng: “Khác với tiểu thuyết, là thể loại 
chiếm lĩnh đời sống trong toàn bộ sự đầy đặn và toàn vẹn của nó, truyện ngắn 
thường hướng đến việc khắc họa một hình tượng, phát hiện một nét bản chất trong 
quan hệ nhân sinh hay đời sống tâm hồn con người” 
 Quả thật, có rất nhiều quan niệm khác nhau về truyện ngắn của các tác giả trong và 
 ngoài nước. Tuy nhiên, về cơ bản, có thể thấy truyện ngắn là một thể tài mà “hình 
 thức nhỏ” nhưng “không có nghĩa là nội dung không lớn lao”. Được sinh ra 
từ những câu chuyện kể hàng ngày rất tự nhiên, truyện ngắn hình thành và phát triển 
vượt bậc với sức mạnh dẻo dai phi thường qua sự sáng tạo của nhiều thế hệ nhà văn. 
Đến nay truyện ngắn đã khẳng định vị trí của mình trong hệ thống thể loại tự sự của 
văn học thế giới. 
1.2. Cơ sở thực tiễn: 
1.2.1. Nội dung dạy học truyện ngắn hiện đại trong chương trình SGK Ngữ văn 
THPT 
 Trong chương trình Ngữ văn THPT, số lượng văn bản được đưa vào chương 
trình rất nhiều. Tuy nhiên, nhìn chung, truyện ngắn hiện đại vẫn chiếm một số lượng 
lớn cả về dung lượng, lẫn số lượng văn bản. Trong chương trình Ngữ văn THPT, 
truyện ngắn hiện đại được sắp xếp vào Ngữ văn lớp 10, 11 (học kỳ I). Ở chương 
trình lớp 10, bộ sách Kết nối tri thức truyện ngắn hiện đại được học trong 3 tiết với 
tác phẩm Chữ người tử tù (Nguyễn Tuân) thuộc bài 2: Sức hấp dẫn của truyện kể ;ở 
chương trình lớp 11 được học trong 7 tiết, 4 tác phẩm trong đó có 3 bài học chính 
và 1 bài đọc thêm. Đó là các tác phẩm: Hai đứa trẻ (Thạch Lam), Chữ người tử tù 
(Nguyễn Tuân), Chí Phèo (Nam Cao), Tinh thần thể dục (Nguyễn Công Hoan).Ở 
chương trình lớp 12, truyện ngắn hiện đại học 17 tiết , với các tác phẩm: Vợ chồng 
A Phủ ( Tô Hoài). Vợ nhặt ( Kim Lân), Rừng xà nu( Nguyễn Trung Thành), Những 
đứa con trong gia đình ( Nguyễn Thi), Chiếc thuyền ngoài xa ( Nguyễn Minh Châu), 
Một người Hà Nội (Nguyễn Khải). 
 Về nội dung, những tác phẩm truyện ngắn được đưa vào chương trình là những 
tác phẩm tiêu biểu trong nền văn học Việt Nam hiện đại, quen thuộc với bạn đọc 
Việt Nam qua nhiều thế hệ và phù hợp với trình độ tiếp thu của học sinh. Học sinh 
được học các tác phẩm truyện ngắn cũng như sự bồi đắp lí tưởng, nhân cách sống