Sáng kiến kinh nghiệm Hướng dẫn học sinh tiếp cận truyện ngắn Vợ chồng A Phủ của nhà văn Tô Hoài bằng sơ đồ hóa (Graph)

 2 
viên giúp học sinh phát hiện những kiến thức lớn xoay quanh trọng tâm 
bài học, những ý nhỏ trong từng ý lớn cứ nhƣ vậy đến khi giờ học kết 
thúc cũng là lúc kiến thức tổng quát của bài học đƣợc trình bày một 
cách sáng tạo, sinh động trên sơ đồ. Không những cung cấp cho học 
sinh kiến thức tổng thể mà sơ đồ hóa còn giúp cho học sinh nhìn nhận 
đa chiều mọi mặt của vấn đề, từ đó đƣa ra các ý tƣởng mới, phát hiện 
mới, tìm ra sự liên kết, ràng buộc các ý tƣởng trong bài tức là tìm ra 
mạch lôgic của bài học. Sau khi hoàn thiện, học sinh nhìn vào bảng sơ 
đồ hóa có thể tái hiện, thuyết trình lại đƣợc toàn bộ nội dung kiến thức 
bài học. Đồng thời học sinh cũng có thể khẳng định đƣợc toàn bộ dung 
lƣợng kiến thức của bài, xác định ý chính, ý phụ và lên kế hoạch học 
tập hiệu quả. 
 Sử dụng dạng sơ đồ hóa trong dạy học các môn khoa học tự 
nhiên và một số môn khoa học xã hội (nhƣ Địa lí, Lịch sử) đã trở thành 
quen thuộc. Đối với môn Ngữ văn sơ đồ hóa đã bắt đầu đƣợc vận dụng 
có hiệu quả trong giảng dạy các tiết ôn tập Tiếng Việt, làm văn và các 
bài văn học sử. Việc vận dụng sơ đồ hóa vào giảng dạy các tác phẩm 
văn học nói chung, văn xuôi tự sự nói riêng còn rất ít vì thế nên mạnh 
dạn đổi mới, đa dạng hoá phƣơng pháp trong một giờ lên lớp là điều 
nên làm, cần phải làm. 
 Mỗi lần đọc tác phẩm Vợ chồng A Phủ tôi lại cảm thấy tâm đắc 
với câu nói của Banzăc “Nhà văn chân chính là thư ký trung thành của 
thời đại”. Đúng thế, viết Vợ chồng A Phủ nhà văn Tô Hoài không chỉ 
ghi lại chân thực bản chất tàn bạo, dã man của giai cấp thống trị Tây 
Bắc mà còn đi sâu vào bản chất cuộc sống dân tộc vùng cao, phản ánh 
sức sống mãnh liệt của các dân tộc Tây Bắc, sự vùng dậy chiến thắng 
của họ dƣới sự lãnh đạo của Cách mạng. Nhƣng đâu phải ghi lại một 
cách dửng dƣng, khách quan mà nhà văn Tô Hoài đã viết về bối cảnh đó 
với tất cả tâm hồn rạo rực bao nỗi ƣu tƣ do đó Vợ chồng A Phủ không 
chỉ là tình ca của thiên nhiên Tây Bắc mà còn là bản tình ca trong tâm 4 
II. MÔ TẢ GIẢI PHÁP 
1. Thực trạng học môn Văn ở trường THPT trước khi áp dụng sáng kiến 
1.1. Đặc điểm học sinh trƣờng THPTC Nghĩa Hƣng 
 Trƣờng THPT C Nghĩa Hƣng đƣợc thành lập từ cuối năm 1978. 
Trƣờng nằm trên Khu 1 – thị trấn Rạng Đông – huyện Nghĩa Hƣng – 
tỉnh Nam Định. Ban giám hiệu nhà trƣờng luôn chú trọng, quan tâm đến 
đổi mới phƣơng pháp dạy học nhằm chú trọng phát triển năng lực của 
học sinh để có những chiến lƣợc mới nhằm xây dựng chất lƣợng theo 
tiêu chí “Xây dựng trƣờng học thân thiện, học sinh tích cực”. 
 Đầu vào của sinh trƣờng C Nghĩa Hƣng thƣờng xếp thứ 2 hoặc 3 
trong huyện, do vậy mỗi khối lớp có khoảng 1/3 là học sinh sức học 
kém, lƣời học, hổng kiến thức trầm trọng từ những lớp dƣới đặc biệt là 
có 7/ 10 lớp/ khối học sinh có nguyện vọng học tổ hợp tự nhiên nên học 
sinh rất ngại đọc văn bản trƣớc khi đến lớp. Tác phẩm Vợ chồng A Phủ 
của nhà văn Tô Hoài- một truyện ngắn rất dài nên số lƣợt học sinh tự 
giác đọc và chuẩn bị bài trƣớc là rất ít. 
1.2. Đặc điểm học sinh ở những lớp dạy 
 Khi chƣa áp dụng sáng kiến tôi nhận thấy học sinh chƣa thực sự 
cảm nhận đƣợc tác phẩm Vợ chồng A Phủ của nhà văn Tô Hoài một 
cách chắc chắn về kiến thức, khoa học trong cách trình bày 
 Hơn nữa học sinh thƣờng tiếp cận tác phẩm một cách chống đối, 
chƣa có sự sáng tạo đặc biệt chƣa có sự đối chiếu so sánh với các tác 
phẩm khác. Vì thế đứng trƣớc một vấn đề tổng hợp học sinh rất lúng túng 
về kĩ năng cho nên không có cách giải quyết tối ƣu thƣờng mất nhiều thời 
gian mà kết quả lại không đạt đƣợc nhƣ mong muốn ... 
1.3. Tính cấp thiết của đề tài 
 Để đáp ứng những yêu cầu đổi mới sáng tạo trong dạy và học, 
đáp ứng tốt hơn Chuẩn kiến thức và kĩ năng quy định thì việc làm 
phong phú, sinh động, khắc sâu kiến thức bài học bằng một kỹ thuật 
mới đó là tổ chức các đơn vị kiến thức trên hệ thống sơ đồ, ta vẫn gọi là 6 
2.1.2. Vận dụng sơ đồ hóa trong tiếp cận truyện ngắn Vợ chồng A Phủ 
 Vận dụng sơ đồ hóa trong tiếp cận truyện ngắn "Vợ chồng A Phủ" 
của Tô Hoài nghĩa là chúng ta phải chuyển hoá những thông tin liên 
quan trong bài học lên các mô hình, các hình ảnh, các nhánh của sơ đồ 
và ngƣợc lại. Bài học sử dụng sơ đồ hóa với mục đích 
 - Thứ nhất: đó là một công cụ gợi mở, kích thích quá trình tìm kiếm 
kiến thức của học sinh 
 Với những ƣu điểm của mình, sơ đồ hóa trở thành một công cụ gợi 
mở, kích thích quá trình tìm tòi kiến thức của học sinh. Bƣớc quan 
trọng nhất là ngƣời giáo viên đã giúp học sinh phát hiện, tìm kiếm đƣợc 
trung tâm sơ đồ - trọng tâm bài học. Sau đó, theo nguyên lí của sơ đố là 
ý nọ gợi ý kia dần dần giúp học sinh khám phá kiến thức bài học. Bằng 
trí tƣởng tƣợng cùng sự tập hợp kiến thức từ các nguồn, học sinh phải 
biết cách phân tích tìm ra những từ khóa, hình ảnh chính xác nhất. Khi 
các nhánh lớn đƣợc xây dựng giáo viên cũng nên hƣớng dẫn học sinh 
sắp xếp theo thứ tự quan trọng bằng cách đánh số ở đầu mỗi nhánh. 
Điều đó giúp học sinh dễ dàng ôn tập sau này. Cứ làm việc theo cách 
đó học sinh sẽ biết cách tự mình vận động, tìm tòi khám phá, lĩnh hội 
tri thức một cách có hiệu quả. 
- Thứ hai: là một công cụ để củng cố, khái quát bài học của học sinh 
 Sau mỗi tiết học bao giờ cũng có phần củng cố, nhắc lại kiến thức 
trọng tâm. Với cách học truyền thống, học sinh ghi chép kiến thức theo 
trật tự tuyến tính nên khả năng nhớ kiến thức thƣờng ít hơn dung lƣợng 
bài. Sử dụng sơ đồ hóa giúp các em khắc phục đƣợc hạn chế đó. Sau 
mỗi giờ học, khi cần củng cố kiến thức học sinh chỉ cần nhìn vào sơ đồ 
có thể tái hiện đƣợc cơ bản toàn bộ kiến thức của bài học. Đến khi ôn 
thi học sinh không phải mất một lƣợng lớn thời gian để đọc lại kiến 
thức nhƣ cách học truyền thống mà chỉ cần quan sát lại sơ đồ tổng thể 
vẫn có thể tái hiện nội dung bài học một cách cụ thể, chi tiết. Nhƣ thế, 8 
2.2. Cơ sở thực tiễn: Vận dụng sơ đồ hóa- Graph vào hƣớng dẫn học 
sinh tiếp cận truyện ngắn "Vợ chồng A Phủ" 
 2.2.1. Dung lượng kiến thức của bài học 
  Xét ở mục tiêu cần đạt: Giúp HS 
 - Về kiến thức 
 + Hiểu đƣợc giá trị nhân văn của tác phẩm: sự khảng định, ngợi 
ca vẻ đẹp tâm hồn của ngƣời dân lao động miền núi Tây Bắc 
- Về kĩ năng 
 + Phân tích đƣợc những đặc sắc nghệ thuật của truyện: nghệ thuật 
miêu tả tâm lí nhân vật, nghệ thuật kể chuyện, lờ văn tinh tế giàu chất 
tạo hình, đậm chất thơ 
 - Tư tưởng, tình cảm 
 + Biết trân trọng khát vọng tự do, khát vọng hạnh phúc chân 
chính của con ngƣời 
 2.2.2. Hướng dẫn học sinh chiếm lĩnh kiến thức bài học khi sử dụng sơ 
đồ hóa 
 Một bài đọc - hiểu tác phẩm trên lớp thƣờng đƣợc chia thành ba 
phần lớn 
 Phần I. Tiểu dẫn 
 Phần II. Đọc- Hiểu văn bản 
 Phần III. Tổng kết và thực hành mở rộng 
 Trong mỗi phần lớn sẽ chia thành các phần nhỏ nhằm mục đích 
định hƣớng cho học sinh nắm bắt đƣợc toàn bộ giá trị nội dung và giá 
trị nghệ thuật của văn bản, đồng thời hƣớng tới rèn luyện kĩ năng, 
phƣơng pháp tiếp cận tác phẩm cho học sinh. Dựa vào tiến trình lên lớp 
nhƣ trên, bài học này trong quá trình hƣớng dẫn học sinh tiếp cận văn 
bản sẽ sử dụng các sơ đồ nhƣ sau 
Phần I. TIỂU DẪN 
 Sau khi trình bày câu hỏi đã chuẩn bị trƣớc của mình trƣớc lớp để 
học sinh nắm đƣợc hai đơn vị kiến thức trong phần tiểu dẫn (tác giả và 10 
 Giáo viên có thể yêu cầu học sinh diễn giải nội dung trên sơ đồ 
giúp các em nắm đƣợc kiến thức phần Tiểu dẫn một cách chắc chắn 
Phần II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN 
 1. Đọc - hiểu khái quát 
 1.1. Tóm tắt 
 GV yêu cầu học sinh vẽ sơ đồ tóm tắt văn bản (phần này yêu cầu 
học sinh làm việc theo nhóm trong thời gian 5 phút, ghi nội dung lên 
bảng phụ). Giáo viên yêu cầu nhóm 1 cử đại diện trình bày bằng cách 
treo lên bảng và thuyết trình. Các nhóm 2, 3, 4 nhận xét, bổ sung (có 
thể tóm tắt theo các hƣớng khác) sau đó giáo viên kết luận, trình chiếu 
sơ đồ để học sinh so sánh tham khảo (sơ đồ 02) 
SƠ ĐỒ 02 
 Một cô gái xinh đẹp, yêu đời, có khát vọng 
 tự do, hạnh phúc bị bắt về làm con dâu gạt 
 Mị nợ cho nhà Thống lí Pá Tra 
 Lúc đầu: phản kháng nhƣng dần dần trở 
 nên tê liệt, chỉ “lùi lũi nhƣ con rùa nuôi 
 trong xó cửa” 
 Tóm tắt Đêm tình mùa xuân đến, Mị muốn đi chơi 
 Vợ nhƣng bị A Sử (chồng Mị) trói đứng trong 
 chồng 
 buồng tối 
 A Phủ 
 Nghèo, mồ côi, bất bình trƣớc A Sử nên 
 đã đánh nhau, bị bắt, bị phạt vạ và trở 
 thành kẻ ở trừ nợ cho nhà Thống lí 
 A Phủ Không may hổ vồ mất 1 con bò, A Phủ đã 
 bị đánh, bị trói đứng góc nhà đến gần chết 
 Đƣợc Mị cắt dây trói cứu, 2 ngƣời chạy 
 trốn khỏi Hồng Ngài  
 12 
 - Nhóm 1: Trình bày các biểu hiện của nhánh “Hoàn cảnh xuất 
hiện nhân vật Mị” 
 - Nhóm 2: Trình bày các biểu hiện của nhánh “Trƣớc khi Mị làm 
dâu nhà thống lí”. 
 - Nhóm 3: Trình bày các biểu hiện của nhánh “Khi Mị về làm dâu 
nhà thống lí” 
 - Nhóm 4: Trình bày các biểu hiện của nhánh “Sự trỗi dậy mạnh 
mẽ của tâm hồn” 
Giáo viên theo dõi quá trình hoạt động của học sinh, đồng thời phát vấn 
gợi mở để học sinh có thể tìm ra các nhánh bộ phận của sơ đồ (luận cứ) 
và đánh giá khái quát về nhân vật 
 Các nhóm thảo luận trong 7 phút và cử đại diện trả lời (các nhóm 
khác có thể nhận xét) 
 Giáo viên nhận xét và kết luận (sơ đồ 04) 
 14 
 SƠ ĐỒ 05 
 Ừng ực từng bát 
 Mị lén lấy hũ rƣợu 
 uống 
 Quên hiện tại cay đắng 
 Văng vẳng gọi bạn Say 
 đầu làng 
 Nhớ về quá khứ: thổi 
 sáo giỏi, có cái quyền 
 của 1 con ngƣời 
 Giải tỏa tâm trạng- sống lại thời 
 con gái 
 Mị không còn câm 
 lặng- đã hồi sinh 
 Từ tất cả các nhánh của sơ đồ trên học sinh có thể dễ dàng đánh 
giá khái quát về dụng ý nghệ thuật của nhà văn khi xây dựng nhân vật 
Mị 
 Có thể tham khảo gợi ý sau 
 - Nhà văn miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế sắc sảo: ông đã miêu tả một 
quá trình tâm lí phức tạp đó là quá trình trỗi dậy về sức sống với cái 
nhìn nhân đạo nhà văn đã tìm ra trong con ngƣời đầy sỏi đá một ngƣời 
đàn bà từng nhƣ chai lì vô cảm vẫn tồn tại lòng ham sống, khát khao 
đƣợc sống. Dù cuộc sống thật thê thảm nhƣng ngƣời phụ nữ này chƣa 
bao giờ mất hết niềm tin hay sự hy vọng bởi bản chất con ngƣời là lòng 
ham sống. 16 
SƠ ĐỒ 06 
 Mồ côi cha, mẹ, 
 Hoàn không ngƣời thân 
 cảnh, 
 Mầm sống khỏe Đáng 
 số 
 phận thƣơng, tội 
 Sống tự lập nghiệp, 
 không thể 
 Nghèo lấy đƣợc vợ 
 A Phủ 
 Trả giá đắt: 
 Dám đánh con quan 
 phạt vạ 100 
 Gan góc, mạnh 
 đồng bạc 
 mẽ, táo bạo Sẵn sàng trừng trị 
 trắng 
 kẻ ác 
 Tính Quanh năm một mình 
 cách, đốt rừng, cày nƣơng, săn 
 tâm 
 bò tót 
 hồn Sống 
 trong khổ 
 Bôn ba ngoài gò nhục vẫn 
 rừng, làm mọi thứ cháy 
 Vẫn là ngƣời tự do sáng tình 
 Không sợ cƣờng yêu đời, 
 quyền: mất bò điềm yêu sống, 
 nhiên cãi lại thống lí lạc quan 
 Không sợ cái chết: lấy cọc, 
 dây mây cho ngƣời ta trói 
 Tiêu biểu cho nhân vật ngƣời lao động nghèo mang 
 phẩm chất tốt đẹp và khát vọng sống mãnh liệt