Sáng kiến kinh nghiệm Hướng dẫn học sinh tiếp cận các văn bản nghị luận trung đại trong chương trình Ngữ văn 8

 2
 1. Tªn s¸ng kiÕn:
 HƯỚNG DẪN HỌC SINH TIẾP CẬN CÁC VĂN BẢN 
NGHỊ LUẬN TRUNG ĐẠI TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 8
 2. LÜnh vùc ¸p dông s¸ng kiÕn: Tr­êng THCS Minh T©n
 3. Thêi gian ¸p dông s¸ng kiÕn: 
 Tõ ngµy...th¸ng ..n¨m ®Õn ngµy th¸ng n¨m 2018
 4. T¸c gi¶:
 Hä vµ tªn: Ph¹m ThÞ Hång L­¬ng
 N¨m sinh: 1976
 N¬i th­êng tró: Hoµng- Minh T©n- Vô B¶n- Nam §Þnh
 Tr×nh ®é chuyªn m«n: §¹i häc s­ ph¹m Ng÷ v¨n
 Chøc vô c«ng t¸c: Gi¸o viªn
 N¬i lµm viÖc: Tr­êng THCS Minh T©n
 §iÖn tho¹i: 0948258776
 TØ lÖ ®ãng gãp t¹o ra s¸ng kiÕn.%
 5. §ång t¸c gi¶( NÕu cã)
 Hä vµ tªn: 
 N¨m sinh: 
 N¬i th­êng tró: 
 Tr×nh ®é chuyªn m«n: 
 Chøc vô c«ng t¸c:
 N¬i lµm viÖc: 
 §iÖn tho¹i: 
 TØ lÖ ®ãng gãp t¹o ra s¸ng kiÕn.%
 6. §¬n vÞ ¸p dông s¸ng kiÕn:
 Tªn ®¬n vÞ: Tr­êng THCS Minh T©n
 §Þa chØ Minh T©n – Vô B¶n- Nam §Þnh
 §iÖn tho¹i 4
giảng dạy các tác phẩm văn học Việt Nam trung đại ở trường THCS lại gặp 
không ít khó khăn, phần nhiều giáo viên e ngại giảng dạy các văn bản này. Việc 
rút ngắn khoảng cách để học sinh dễ dàng tiếp nhận nội dung văn bản là điều 
không đơn giản ( nhất là với thế hệ giáo viên trẻ khi vốn kiến thức, hiểu biết văn 
hóa thời trung đại còn hạn chế). Bản thân giáo viên cũng còn nhiều lúng túng 
khi khai thác các tác phẩm văn học cổ nhất là về mặt từ ngữ. Các tác phẩm giai 
đoạn này hay dùng điển tích, điển cố và để cho học sinh hiểu thấu đáo được 
phải giải thích thành một câu chuyện dài. Cũng có khi giáo viên chưa hiểu hết ý 
nghĩa của các điển cố đó vì chưa có điều kiện nghiên cứu, tìm hiểu kĩ càng vì 
vậy việc giải thích không thể giải thích cho học sinh hiểu thấu đáo được. Trong 
quá trình giảng dạy văn học trung đại, giáo viên thường chỉ chú ý khai thác nội 
dung làm toát lên những quan điểm tư tưởng của tác giả đề cập mà ít chú ý đến 
vẻ đẹp về hình thức nghệ thuật của tác phẩm cũng như các vấn đề có liên quan 
khác, vì thế việc dạy các tác phẩm nghị luận thường khô, không hấp dẫn. Hơn 
nữa có một thực tế phổ biến là học sinh không có hứng thú khi học văn học Việt 
Nam trung đại, tình trạng ngại đọc sách, nghiên cứu tài liệu và không say mê 
với việc tìm hiểu những vấn đề thuộc lĩnh vực trừu tượng này trở nên không còn 
hiếm ở các lớp. Bên cạnh đó cái hay mỗi thời mỗi khác, có những cái mà quan 
niệm xưa cho là hay là đẹp thì nay đã trở nên xa lạ, nếu không có vốn tri thức 
nhất định về văn hóa, văn học thì không thể hiểu được, vì thế các em không dễ 
có tâm thế sẵn sàng tiếp nhận văn bản đã ra đời cách nay nhiều thế kỉ.
 Do đặc thù lịch sử nước ta và tính chất của văn nghị luận trung đại được coi 
trọng. Việc dạy - học văn nghị luận thật khó, dạy - học văn nghị luận ở cấp 
trung học cơ sở, cụ thể là ở lớp 8, lại càng khó hơn. Từ tình hình thực tế, bản 
thân tôi sau nhiều năm lên lớp, luôn băn khoăn, trăn trở làm thế nào để có thể 
giảng dạy các tác phẩm văn học Việt Nam trung đại đạt hiệu quả? Làm thế nào 
để học sinh tiếp cận tác phẩm văn học Việt Nam trung đại đễ dàng hơn? Từ việc 
tìm tòi, đúc kết kinh nghiệm trong thực tế giảng dạy những năm qua của bản 
thân và đông nghiệp, tôi đã cố gắng điều chỉnh, vận dụng việc đổi mới phương 6
học sinh tiếp cận tính khách quan của tác phẩm vừa truyền lại những rung cảm 
của tác phẩm với tư cách là một sáng tạo nghệ thuật thực sự.
 B. C¬ së thùc tiÔn 
 Trên thực tế, qua chương trình Ngữ văn lớp 7 các em đã được làm quen 
với các văn bản nghị luận trung đại nhưng đều là các văn bản thơ và phần lớn 
các bài thơ này chịu ảnh hưởng mạnh mẽ bởi phong các thơ Đường ( Trung 
Quốc). Đến chương trình Ngữ văn 8 các em sẽ được tiếp nhận bốn văn bản 
chính luận Việt nam trung đại: Chiếu dời đô ( Thiên đô chiếu) của Lí công 
Uẩn, Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn, Nước Đại Viết ta ( trích Bình Ngô 
Đại Cáo) của Nguyễn Trãi, Bàn luận về phép học ( Luận học pháp) của 
Nguyễn Thiếp. Đây là những văn bản đặc sắc viết về những vấn đề trọng đại 
của quốc gia. Vì vậy với học sinh lớp 8, bốn văn bản với bốn thể loại khác nhau 
là những kiến thức vừa mới lại vừa khó mặc dù trong quá trình giảng dạy giáo 
viên luôn có ý thức trách nhiệm trong việc thực hiện nhiệm vụ dạy học song 
những “ rào cản” về thời đại, tình trạng ngại đọc sách, đọc tài liệu và không say 
mê với việc tìm hiểu những vấn đề thuộc lĩnh vực trừu tượng, khô khan này đã 
và đang làm cho quá trình tiếp nhận các văn bản trung đại trở nên khó khăn, giờ 
học chỉ mang tính một chiều, không còn hứng thú.
 C. Néi dung thùc hiÖn
 1. Chuẩn bị cho tiết dạy – học. 
 Việc chuẩn bị cho tiết dạy là một bước rất quan trọng. Đối với một giờ dạy 
văn bản văn học trung đại: 
 - Giáo viên cần đọc kĩ văn bản, nghiên cứu tài liệu về lịch sử có liên quan 
đến tác giả, tác phẩm; nắm vững các chú thích, các điển tích, điển cố có trong 
bài; tìm tranh ảnh có liên quan để hỗ trợ tiết dạy; lưu ý hệ thống kiến thức cần 
truyền đạt để xây dựng hệ thống câu hỏi hợp lý. Giáo viên cần chú trọng vào 
việc tạo tâm lý, gây hứng thú cho học sinh ngay từ đầu văn bản để học sinh có 
nhu cầu tiếp nhận nội dung; sau mỗi văn bản giáo viên cần lập sơ đồ tư duy, hệ 
thống hóa kiến thức để học sinh nhớ bài học. Chẳng hạn khi dạy bài Chiếu dời 8
 Từ đó giới thiệu bài học
 Cách 2: Giáo viên sử dụng tranh ảnh:
 */ Với bài Chiếu dời đô
 - GV cho học sinh quan sát tranh, nhận biết các sự kiện có liên quan rồi 
giới thiệu vào bài mới.
 Hình ảnh về cố đô Hoa Lư – Tràng An
 Thăng Long xưa Hà Nội ngày nay 10
 Từ sự kiện giàn khoan 981, giáo viên gợi mở đến chủ quyền và các bản 
tuyên ngôn độc lập rồi vào bài mới.
 2.2. Hướng dẫn học sinh đọc văn bản và tìm hiểu chú thích.
 Đọc – tìm hiểu chú thích cũng là cách để học sinh tiếp cận văn bản. Với các 
văn bản nghị luận trung đại, bước này rất cần thiết vì ngôn ngữ trong văn bản 
không phải dễ hiểu. Học sinh không chỉ đọc ở nhà mà còn đọc và tìm hiểu theo 
sự hướng dẫn của giáo viên để hiểu đúng theo đặc trưng thể loại và biết được 
các kiến thức có liên quan. Hướng dẫn học sinh đọc bài, giáo viên cần chú ý 12
 + Vương triều Tiền - Lê vào đầu thế kỉ XI lâm vào khủng hoảng cực điểm.
 + Cần có người đứng đầu đất nước hội tụ: Nhân, Đức, Giản và Trí. Ở Lý 
Công Uẩn đã hội tụ những phẩm chất đó.
 + Sau khi được tôn lên làm vua, ông nhận thấy Hoa Lư chật hẹp, không 
thể mở mang làm chỗ đô hội được.
 + Việc dời đô không chỉ có ý nghĩa với triều Lý mà còn mở ra kỉ nguyên 
quốc gia Đại Việt độc lập và thể hiện niềm tự hào dân tộc về đất nước đang trên 
đà lớn mạnh.
 */ Bài Hịch tướng sĩ cần nắm được:
 + Nhấn mạnh thời điểm xuất hiện của nó ( năm 1284) và lí do vì sao Trần 
Quốc Tuấn lại viết bài hịch này. Cần chú ý vào thế giặc, sự ngông cuồng của kẻ 
thù và tư tưởng dao động, cầu hòa của một bộ phận trong hàng ngũ tướng sĩ.
 + Công lao của Trần Quốc Tuấn trong hai cuộc kháng chiến chống 
Nguyên – Mông và sự tận trung, tận lực của ông.
 + Hào khí Đông A.
 2.4. Hướng dẫn học sinh nắm được đặc trưng thể loại.
 Trong chương trình văn THPT, học sinh tiếp xúc với nhiều thể loại văn học 
trung đại khác nhau như: thơ Đường, cáo, phú, văn tế, truyện thơ, ....Mỗi thể 
loại có một kết cấu riêng mang đặc trưng riêng. Ở chương tình Ngữ văn 8, các 
văn bản tương ứng với các thể loại như sau: Chiếu dời đô ( thể Chiếu), Hịch 
tướng sĩ ( thể Hịch), Nước Đại Việt ta ( thể Cáo), Bàn luận về phép học ( thể 
Tấu). Do đó, trước khi tiếp xúc với các văn bản, giáo viên cần giới thiệu cho 
học sinh một cách đầy đủ và rõ ràng về đặc trưng thể loại đó để học sinh có thể 
tự mình tiếp cận tác phẩm.
 * Về thể loại: 
 - Chiếu: Là thể văn cổ, do vua chúa hay thủ lĩnh dùng để ban bố mệnh 
lệnh. 14
Quốc Tuấn đã trực tiếp bộc lộ cảm xúc “ Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm 
vỗ gối ruột đâu như cắt, nước mất đầm đìa, chỉ căm tức sao chưa xả thịt, lột 
da,nuốt gan uống máu quân thù, dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, 
nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng vui lòng”
 Với bài Chiếu dời đô để tạo sự đồng cảm giữa mệnh lệnh của vua với 
thần dân, Lý Công Uẩn thuyết phục người nghe bằng lí lẽ chặt chẽ và bằng tình 
cảm chân thành : “ Trẫm rất đau xót về việc đó”, “ Trẫm muốn dựa vào sự 
thuận lợi của đất ấy để dịnh chỗ ở. Các khanh nghĩ thế nào?”
 - Các văn bản thường dùng lối văn biền ngẫu biến hóa linh hoạt, nhịp 
nhàng, khi thì văn xuôi, khi là văn vần.
 Ví dụ: 
 “ Đã đúng ngôi Nam Bắc Đông Tây; lại tiện hướng nhìn sông tựa núi. Địa 
thế rộng mà bằng; đất đai cao mà thoáng” ( Chiếu dời đô)
 “Núi sông bờ cõi đã chia
 Phong tục Bắc Nam cũng khác
 Từ Triệu, Đinh, Lí, Trần bao đời gây nến độc lập
 Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên xưng đé một phương”
 ( Nước Đại Việt ta) 
 - Các tác phẩm thường in đậm thế giới quan con người trung đại: Tư 
tưởng mệnh trời, thần, chủ, tâm lí sùng cổ, sùng bái tổ tiên...
 Ví dụ : Tư tưởng tuân theo mệnh trời của hai nhà Thương, Chu nên có 
kết quả tốt. Còn hai nhà Đinh – Lê không tuân theo mệnh trời nên triều đình 
ngắn ngủi, nhân dân chịu cảnh khổ ( Chiếu dời đô)
 Hay việc lấy các tấm gương trung thần nghĩa sĩ của Trung Hoa xưa và 
nay để khích lệ ý chí lập công danh của các tướng sĩ. Lấy đạo thần – chủ để 
khích lệ tinh thần quyết chiến quyết thắng kẻ thù ( Hịch tướng sĩ)
 2.5. Hướng dẫn học sinh nắm được hệ thống từ vựng, điển cố.
 Trong các tác phẩm trung đại, các tác giả sử dụng một hệ thống từ vựng, 
điển cố mang đặc trưng của thể văn này. Trước mỗi bài học, nếu chưa hiểu hết 16
mạnh chính nghĩa. Vì vậy, giáo viên phải phân tích sự phản ánh tâm lí trong 
ngôn ngữ và tác dụng của ngôn ngữ đối với tâm lí trong bài hịch như:
 - Khi phân tích đoạn nói về tội ác của bọn giặc cần chú ý đến các từ ngữ “ 
đi lại nghênh ngang”, “ sỉ mắng triều đình”, “ bắt nạt tể phụ”, “ đòi ngọc 
lụa”, “ vét của kho” nhằm cụ thể hóa những hành vi ngạo mạn vi phạm chủ 
quyền quốc gia dân tộc Đại Việt của bọn sứ giả phương Bắc. Hay các hình ảnh 
ẩn dụ “ cú diều”, “dê chó”, “hổ đói” để không chỉ nói lên tính gian manh, ác 
thú của kẻ thù mà còn thấy được thái độ của người viết.
 - Khi phân tích đoạn ghi lại thái độ căm thù cao độ và lòng yêu nước sục sôi 
của Trần Quốc Tuấn “ Ta thường tới bữa quên ăn ... ta cũng vui lòng” thì 
không thể bỏ qua các động từ “ xả, lột, nuốt, uống” và các điển tích “ trăm 
thân, nghìn xác” gây xúc động lòng người, tạo sự đồng cảm của các tướng sĩ.
 + Với bài “ Chiếu dời đô” của Lý công Uẩn, yêu cầu về thể loại là 
dùng để ban bố mệnh lệnh. “ Chiếu dời đô” gắn với một sự kiện lịch sử - chính 
trị hết sức quan trọng của năm 1010 đưa đến một bước ngoặt vĩ đại cho sự phát 
triển của dân tộc Đại Việt. Ngoài việc thể hiện chức năng của thể Chiếu, văn 
bản này còn có đặc điểm riêng là tính chất tâm tình bên cạnh tính chất mệnh 
lệnh, bên cạnh ngôn ngữ đơn thoại một chiều của vua còn có ngôn từ mang tính 
chất đối thoại, trao đổi. Vì vậy, giáo viên cần làm rõ để thấy được tâm tư, tình 
cảm của người ban Chiếu đã tạo được sự giao cảm, đồng lòng của nhân dân 
trong nước qua những câu “ Trẫm rất đau xót về việc đó”, “ Trẫm muốn dựa 
vào sự thuận lợi của đất ấy để định chỗ ở. Các khanh nghĩ thế nào?”. Ngôn ngữ 
có tính chất đối thoại này không chỉ tạo nên sự đồng cảm giữa mệnh lệnh của 
vua và thần dân mà còn tạo nên sự thuyết phục cho bài Chiếu.
 + Với bài “ Nước Đại Việt ta” của Nguyễn Trãi, nhà thơ Xuân Diệu 
đã nhận xét: “ Bình Ngô đại cáo hạ một chữ như đổ một trái núi”. Hình như 
Nguyễn Trãi đã cân nhắc từng chữ, từng lời, từng ý; mỗi chữ dùng đều chọn lọc 
sao cho có sức biểu cảm âm vang, tất cả đều hợp lí, không một câu lép ý, nhẹ 18
 LUẬN ĐIỂM 1
 Lý lẽ 1 Lý lẽ 2 Lý lẽ 
 Dẫn Dẫn Dẫn Dẫn Dẫn Dẫn Dẫn Dẫn 
 chứng chứng chứng chứng chứng chứng chứng chứng
 1 2 3 1. 2.   
 KẾT KUẬN LẠI VẪN ĐỀ
 b) Sơ đồ để tổng kết bài học: 
 - Ví dụ: Hệ thống luận điểm trong Chiếu dời đô
 Ý TƯỞNG DỜI ĐÔ TỪ HOA LƯ VỀ ĐẠI LA
 LÝ DO DỜI ĐÔ KHỎI HOA LƯ Ý CHÍ ĐỊNH ĐÔ MỚI Ở ĐẠI LA
 Gương Thực tế hai Những lợi thế của Đại La
 sáng đời triều Đinh 
 xưa và Lê
 Về lịch sử Về địa lý Về tiềm năng
 Lịch sử Trung Đóng đô mãi ở Cao Vương Thuận lợi Kính tế, văn 
hoa có nhiều lần một nơi nên gặp từng định nhiều mặt hoá phát triển
 dời đô khó khăn đô
 (Thương, Chu)
- Đất nước phát Đất nước không Ý CHÍ CỦA NHÀ VUA:
triển phát triển, tồn tại - Quyết định dời đô.
- Các triều đại ngắn ngủi - Hỏi ý kiến bề tôi.
tồn tại lâu dài