Sáng kiến kinh nghiệm Hướng dẫn học sinh Lớp 9 một số kĩ năng viết văn nghị luận đạt kết quả cao trong kì thi vào Lớp 10 THPT

 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
 STT Quy ước Nội dung
1 NXB Nhà xuất bản
2 THPT Trung học phổ thông
3 THCS Trung học cơ sở
4 SGK Sách giáo khoa
5 NLXH Nghị luận xã hội
 2 nhưng lại viết sang văn biểu cảm, miêu tả hay văn kể chuyện. Sở dĩ có tình trạng 
trên là do một số nguyên nhân sau: Học sinh không chú tâm vào việc học; Khi học 
đến phân nghị luận các em lười rèn luyện viết văn; Do học sinh lười suy nghĩ và 
quen sao chép bài văn mẫu nên không có kỹ năng viết một bài văn nghị luận hoàn 
chỉnh sáng tạo theo ý chủ quan của bản thân. 
 Xuất phát từ cơ sở thực tiễn như vậy, nên tôi chọn đề tài: “Hướng dẫn học sinh 
lớp 9 một số kĩ năng viết văn nghị luận đạt kết quả cao trong kì thi vào lớp 10 
THPT”. Hy vọng rằng sẽ góp một phần bé nhỏ của mình vào việc giúp học sinh 
làm được văn nghị luận một cách tốt nhất trong quá trình học môn Ngữ văn, nhằm 
nâng cao chất lượng dạy và học của nhà trường hiện nay và những năm tới, giúp 
các em học sinh có kỹ năng vững chắc về văn Nghị luận để thi vào lớp 10 THPT. 
Song, do trình độ và năng lực, nhất là trình độ lý luận còn hạn chế, nên trong quá 
trình nghiên cứu và trình bày chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót, hạn chế 
mong thầy cô thông cảm.
PHẦN II: GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ.
 1. Thực trạng của công tác giảng dạy và tính cấp thiết.
 Chương trình tập làm văn lớp 9 văn nghị luận là đơn vị kiến thức khá trọng 
tâm. Có các dạng bài: bài văn nghị luận về vấn đề xã hội hoặc nghị luận tác phẩm 
văn học. Giáo viên cho học sinh thấy rõ mục đích của văn nghị luận và những yếu 
tố quan trọng trong văn nghị luận (luận điểm, luận cứ, lập luận). Mục đích của văn 
nghị luận là: giải quyết một vấn đề được đặt ra trong đời sống bằng những lời nói 
phù hợp với lẽ phải và sự thật. Những yếu tố quan trọng trong văn nghị luận: Văn 
nghị luận là dùng lí lẽ, dẫn chứng để bàn bạc, bàn luận một vấn đề thể hiện một 
nhận thức, một quan điểm, một lập trường của mình trên cơ sở chân lí. Luận điểm: 
Là điểm quan trọng, là ý chính được đưa ra để bàn luận. Có bài cần nhiều luận 
điểm mới giải đáp được luận đề. Luận điểm cần phải chính xác, rõ ràng, phù hợp 
với yêu cầu giỉ quyết vấn đề và đủ làm sáng tỏ toàn bộ vấn đề. Các luận điểm trong 
một bài văn vừa cần liên kết khăng khít, lại vừa cần có sự phân biệt rành mạch với 
 4 Đặc biệt, khi viết văn nghị luận cần chú ý bố cục bài văn. Bố cục của bài văn 
nghị luận cũng như các bài văn khác phải gồm 3 phần;
Phần thứ nhất: Mở bài: Nêu vấn đề (Nêu luận điểm tổng quát của bài viết).
Phần thứ hai: Thân bài:( Giải quyết vấn đề):
 - Luận điểm 1: luận cứ 1-> luận cứ 2-> luận cứ (n)
 - Luận điểm 2: luận cứ 1- luận cứ 2-> luận cứ (n)
 - Luận điểm 3: luận cứ 1- luận cứ 2-> luận cứ (n)
Phần thứ ba: Kết bài: Kết thúc vấn đề (tổng kết và nêu hướng mở rộng luận 
điểm).
 Khi giảng dạy, giáo viên đều truyền đạt tốt kiến thức lí thuyết về văn nghị 
luận. Tuy nhiên, đây là dạng bài tương đối khó cần đến tư duy lập luận thì học sinh 
mới có thể nhận thức đúng vấn đề và viết bài theo bố cục hợp lý. Vì có những em 
có khả năng lập luận tốt nhưng vấn đề nhận ra trong xã hội hay trong tác phẩm văn 
học lại không chính xác nên viết bị lạc đề. Có em nhận ra vấn đề nhưng ngôn ngữ 
diễn đạt hạn chế nên bài viết không hay. Có em nhận ra vấn đề, có năng lực tốt về 
văn chương nhưng ngại viết nên bài viết cũng không đạt hiệu quả cao. Đây là bài 
toán khó cho giáo viên dạy Ngữ Văn khi dạy về phần văn nghị luận. Qua những 
năm giảng dạy bộ môn Ngữ Văn ở trường THCS Việt Thống, tôi luôn trăn trở để 
tìm ra biện pháp hay nhất, dễ nhất giúp các em học sinh yêu môn Văn, thích viết 
văn, viết hay, sáng tạo và đặc biệt giúp các em tìm ra hướng viết bài văn nghị luận 
đạt hiệu quả cao nhất khi thi vào lớp 10 THPT.
2. Các biện pháp nâng cao chất lượng giáo dục trong công tác giảng dạy.
2.1. Biện pháp 1: Đối với kiểu bài Nghị luận văn học
 Trong chương tình Ngữ văn lớp 9 và đặc biệt là khi làm bài thi vào 10 
THPT, thì phần nghị luận văn học có vai trò rất quan trọng. Để học sinh viết được 
bài văn đúng kiểu loại văn bản, mạch lạc và hấp dẫn là rất khó khăn. Vì vậy để giúp 
học sinh viết tốt kiểu bài văn dạng này, tôi mạnh dạn áp dụng phương pháp dạy 
kiểu bài nghị luận văn học nhằm giúp học sinh hiểu từ đó làm được một bài văn 
 6 phẩm? Bạn có thể tóm tắt nội dung của tác phẩm đó chưa (đối với tác phẩm văn 
xuôi)? Đối với tác phẩm thơ thì không chỉ nắm nội dung toàn tác phẩm học sinh 
còn phải học thuộc lòng những phần nội dung nằm trong chương trình học. Các thủ 
pháp nghệ thuật chủ đạo trong tác phẩm này là gì? v.v
*Thao tác 2: Trước một đề bài cần xem xét các dạng đề đối với tác phẩm đó (dạng 
đề ở đây được hiểu là về thể loại và nội dung).
VD: Với tác phẩm Chuyện người con gái Nam Xương chúng ta có thể gắt gặp các 
dạng đề nghị luận về: các nhân vật trong tác phẩm (Vũ Nương), giá trị hiện thực và 
nhân đạo trong tác phẩm, nghệ thuật xây dựng tình huống truyện... Ở mỗi dạng đề 
cần định hướng được những ý chính.
*Thao tác 3: Lập dàn bài chi tiết cho từng dạng đề ở mỗi tác phẩm.
 Đối với mỗi dạng đề giáo viên cần hướng dẫn học sinh lập dàn bài. Tuy mất 
thời gian nhưng điều này sẽ giúp học sinh lường hết mọi tình huống đề có thể bắt 
gặp và không phải lúng túng khi làm bài.
 - Với đề phân tích nhân vật, bao giờ học sinh cũng phải vạch cho mình hai ý chính 
nhất: ngoại hình và tính cách. Bên cạnh đó một số yếu tố như: ngôn ngữ, hành 
động, cử chỉ, nội tâm mối quan hệ với xã hội với các nhân vật khác. Tất cả các yếu 
tố này tựu trung lại cũng bổ trợ và làm bật lên tính cách của nhân vật. Song song 
với phân tích nội dung, các bạn cần lưu ý và nhấn mạnh đến các thủ pháp nghệ 
thuật xây dựng nhân vật. Hầu hết các nhân vật trong tác phẩm văn học thường 
mang tính hình tượng, đại diện cho một tầng lớp, một thế hệ nên sau quá trình phân 
tích ngoại hình và tính cách các bạn cần rút ra được thông điệp mà nhà văn muốn 
gửi gắm qua tác phẩm đó (Khái quát bình diện văn học). Trong mỗi ý lớn như vậy 
sẽ có thêm nhiều ý nhỏ hơn, học sinh hãy dùng một mũi tên cho một ý để sơ đồ hóa 
dàn bài của mình. Và ở mỗi ý nhỏ, các học sinh cần tìm ra những dẫn chứng phù 
hợp minh chứng cho những đặc điểm đó. Dẫn chứng chính là những đoạn trích 
trong tác phẩm, bạn cần học thuộc một số câu văn tiêu biểu để minh chứng cho 
 8 * Kết bài: Nêu nhận định đánh giá chung của mình về tác phẩm truyện ( hoặc đoạn 
trích).
 Ví dụ: Cho đề bài sau: Cảm nhận của em về truyện ngắn “ Chiếc lược ngà” 
của Nguyễn Quang Sáng. Với đề bài trên, giáo viên hướng dẫn các em lần lượt theo 
các bước:
*) Tìm hiểu đề, tìm ý.
- Yêu cầu: Cảm nhận về tình cha con và suy nghĩ về cuộc chiến tranh.
- Tìm ý: + Hoàn cảnh lịch sử khiến ông Sáu, bé Thu chịu đựng thiệt thòi.
 + Tình cha con được biểu hiện rất cảm động..
 + Nghệ thuật xây dựng truyện.
 + Suy nghĩ về cuộc chiến tranh.
*) Lập dàn ý.
- Mở bài: + Trong cuộc đời ai cũng biết nâng niu quý trọng tình cảm gia đình. 
 + Câu chuyện “ Chiếc lược ngà” của Nguyễn Quang Sáng kể về tình cha 
con rất cảm động.
- Thân bài: + Hoàn cảnh lịch sử miền Nam 1954
 + Bé Thu trong lần gặp cha cuối cùng.
 + Tình cảm sâu lặng của ông Sáu đối với con.
 + Nghệ thuật xây dựng truyện.
- Kết bài: + Câu chuyện kết thúc bằng cuộc gặp gỡ của bác ba với cô giao liên . 
người đọc cảm nhận được tình cảm cha con ấm áp.
*) Viết bài: (dựa vào dàn ý và kiến thức của bản thân đã tìm hiểu về tác phẩm để 
viết).
 - Đoạn mở bài.
 - Đoạn thân bài.(gồm nhiều đoạn)
 - Đoạn kết bài.
* Đọc lại và sửa chữa: (sửa chũa lỗi câu, lỗi từ, chính tả...)
 10 khi sang thu cùng tâm trạng của nhà thơ ngỡ ngàng, ngạc nhiên, đan xen niềm vui 
sướng.
* Đọc lại và sửa chữa: (sửa chũa lỗi câu, lỗi từ, chính tả...)
3.1.2 Biện pháp 2: Đối với kiểu bài văn Nghị luận xã hội
 Chương trình Ngũ văn lớp 9 kiểu bài văn nghị luận xã hội trọng tâm chia làm 
hai loại nhỏ: Nghị luận về một vấn đề tư tưởng đạo lí; Nghị luận về một sự việc, 
hiện tượng trong đời sống. Các dạng bài NLXH đều vận dụng chung các thao tác 
lập luận là giải thích, phân tích, chứng minh, so sánh, bác bỏ, bình luận. Ba thao tác 
cơ bản nhất là giải thích, chứng minh, bình luận. Để làm tốt kiểu nghị luận này, tôi 
hướng dẫn học sinh thực hiện theo từng bước trên.
a. Các thao tác khi làm văn nghị luận xã hội.
* Thứ nhất về thao tác giải thích:
- Mục đích: Nhằm để người đọc hiểu được vấn đề.
- Các bước: 
+ Bước 1: Làm rõ vấn đề được dẫn trên đề. Nếu vấn đề thể hiện dưới dạng là một 
câu trích dẫn khá nổi tiếng nào đó hoặc một ý tưởng do người ra đề đề xuất, người 
viết cần lần lượt giải nghĩa, làm rõ nghĩa của vấn đề theo cách đi từ khái niệm đến 
các vế câu và cuối cùng là toàn bộ ý tưởng được trích dẫn. Khi vấn đề được diễn 
đạt theo kiểu ẩn dụ bóng bẩy thì phải giải thích cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng của từ 
ngữ. Nếu vấn đề là một hiện tượng đời sống, người viết cần cho biết đó là hiện 
tượng gì, hiện tượng đó biểu hiện ra sao, dưới các hình thức nào (miêu tả, nhận 
diện)...Làm tốt bước giải nghĩa này sẽ hiểu đúng vấn đề, xác định đúng vấn đề 
(hoặc mức độ) cần giải thích để chọn lí lẽ cần thiết. Trong quan niệm làm văn 
truyền thống, bước này được xem là bước trả lời câu hỏi: Là gì?
+ Bước 2: Tìm hiểu cơ sở của vấn đề: Trả lời tại sao có vấn đề đó (xuất phát từ đâu 
có vấn đề đó). Cùng với phần giải nghĩa, phần này là phần thể hiện rất rõ đặc thù 
của thao tác giải thích. Người viết cần suy nghĩ kĩ để có cách viết chặt chẽ về mặt 
 12 - Bàn rộng và nhìn vấn đề (hiện tượng) cần bình luận dưới nhiều góc độ (thậm chí 
từ góc độ ngược lại) để có cái nhìn đầy đủ hơn.
- Khẳng định tác dụng, ý nghĩa của vấn đề trong cuộc sống hiện tại.
b. Hướng dẫn học sinh phân biệt số điểm khác nhau cơ bản giữa các kiểu bài: 
* Dạng nghị luận về một tư tưởng, đạo lí
- Đề tài: 
+ Về nhận thức: (lí tưởng, mục đích sống, mục đích học tập...).
+ Về tâm hồn, tính cách: (lòng yêu nước, lòng nhân ái, lòng vị tha, lòng bao dung, 
lòng độ lượng; tính trung thực, tính cương quyết, tính hoà nhã, tính khiêm tốn, tính 
ích kỉ...).
+ Về quan hệ gia đình: (tình mẫu tử, tình anh em...).
 + Về quan hệ xã hội: (tình đồng bào, tình thầy trò, tình bạn, tình yêu quê hương đất 
nước...).
- Về cấu trúc triển khai tổng quát:
+ Giải thích tư tưởng, đạo lí cần bàn luận (hiểu vấn đề cần nghị luận là gì).
+ Phân tích những mặt đúng, bác bỏ những biểu hiện sai lệch có liên quan đến vấn 
đề bàn luận.
+ Nêu ý nghĩa của vấn đề (bài học nhận thức và hành động về tư tưởng, đạo lí).
* Một số đề tham khảo 
+ Đề 1: Đạo lí “Ăn quả nhớ kẻ trồng cây”.
+ Đề 2: Hãy phát biểu ý kiến của mình về mục đích học tập do UNESCO đề 
xướng: “Học để biết, học để làm, học để chung sống, học để tự khẳng định mình”.
+ Đề 3: Suy nghĩ của em về triết lí sau: “Đừng xin người khác con cá, mà hãy tìm 
học cách làm cần câu và cách câu cá”. Bình luận câu nói trên. Em có suy nghĩ gì 
về con đường học tập sắp tới của mình?
+ Đề 4: Trong thư gửi thanh niên và nhi đồng cả nước nhân dịp Tết 1946, Bác Hồ 
viết: “Một năm khởi đầu từ mùa xuân, một đời khởi đầu từ tuổi trẻ. Tuổi trẻ là mùa 
xuân của xã hội”. Hãy giải thích và nêu suy nghĩ của em về lời dạy của Bác.
 14 * Thân bài
- Giải thích tư tưởng, đạo lí cần nghị luận (nêu các khía cạnh nội dung của tư 
tưởng, đạo lí này).
- Phân tích, chứng minh, bình luận các khía cạnh ; bác bỏ, phê phán những sai lệch 
(nếu có).
- Khẳng định chung, nêu ý nghĩa, liên hệ thực tế, rút ra bài học nhận thức và hành 
động. 
- Lấy dẫn chứng minh họa (ngắn gọn, tiêu biểu, dễ hiểu). 
* Kết bài
Tóm tắt các ý, nhấn mạnh luận đề đã nêu ở đầu bài nhằm chốt lại bài viết hoặc dẫn 
thơ, văn để mở rộng, gợi ý thêm cho người đọc về vấn đề đang bàn luận. 
* Lưu ý:
- Muốn làm bài văn nghị luận về một tư tưởng, đạo lí, trước hết hãy tìm hiểu sâu về 
tư tưởng, đạo lí được đem ra bàn bạc.
- Tìm hiểu tư tưởng, đạo lí bằng cách phân tích, giải thích theo từng ý, từng vế của 
vấn đề được nêu.
- Phát biểu nhận định, đánh giá của mình về tư tưởng, đạo lí đó.
Nêu các luận cứ và phân tích các luận cứ để khẳng định nhận định, đánh giá của 
mình. 
 Ví dụ: Cho đề bài sau: Suy nghĩ về đạo lí “Uống nước nhớ nguồn”
 - Giáo viên cần hướng dẫn các em thực hiện theo các bước sau :
a) Tìm hiểu đề.
- Kiểu bài ?
- Nội dung ?
- Tư liệu?
b) Lập ý: 
- Giải thích câu tục ngữ.
 16