Sáng kiến kinh nghiệm Hướng dẫn học sinh Lớp 8 giải các dạng bài tập lập công thức Hóa học

 Hướng dẫn học sinh lớp 8 giải các dạng bài tập lập công thức hóa học. 
có hứng thú say mê với môn học. Hoá học 8 với những khái niệm rất mới mẻ, 
trừu tượng nhưng lại có những kiến thức rất cơ bản. Học sinh muốn học tốt môn 
Hoá học cần nắm vững những kiến thức cơ bản đó. Một trong những nội dung 
rất trọng tâm trong chương trình Hoá học 8 đó là kiến thức về công thức hoá 
học. Bởi vì công thức hoá học dùng để biểu diễn ngắn gọn một chất, mà Hoá 
học là khoa học nghiên cứu về chất, sự biến đổi chất... Vì vậy, học sinh không 
thể không nắm được công thức hoá học, hoá trị của nguyên tố, khối lượng mol 
nguyên tử, nguyên tử khối, phân tử khối . Nắm vững công thức hoá học và cách 
lập công thức hoá học sẽ giúp học sinh có cơ sở học tốt môn Hoá học ở những 
lớp tiếp theo là nền tảng cho việc học tốt môn Hoá học. Để giúp học sinh học tốt 
nội dung này, tôi đã tổng kết và hướng dẫn học sinh lớp 8 giải các dạng bài tập 
về lập công thức hóa học giúp học sinh dễ hiểu, dễ nhớ và dễ vận dụng từ đó 
phát huy được tính chủ động, tích cực trong học tập của học sinh. 
II. PHẠM VI ÁP DỤNG:
 * Phạm vi rộng: Giáo viên giảng dạy ở các bộ môn, đặc biệt môn Toán, Lý, 
Hóa, Sinh dều có thể áp dụng phương pháp phân loại các dạng bài tập và xây 
dựng phương pháp giải với môn học của mình nhằm nâng cao hiệu quả bài học, 
thực hiện đổi mới phương pháp giảng dạy góp phần nâng cao chất lượng môn 
học dể thực hiện tốt mục tiêu giáo dục trong thời kì đổi mới.
* Phạm vi hẹp: Nghiên cứu các dạng bài tập về lập công thức hoá học để 
hướng dẫn học sinh cách giải nhanh nhất, học sinh dễ nhớ và nắm chắc kiến 
thức. Áp dụng giảng dạy trong bộ môn Hóa học lớp 8. 
III. ĐỐI TƯỢNG: 
 Học sinh lớp 8 Trường THCS Cổ Bi - Gia Lâm- Hà Nội năm học 2019 - 2020.
 2/15 Hướng dẫn học sinh lớp 8 giải các dạng bài tập lập công thức hóa học. 
nhớ, biết cách làm bài tập.Với sự tổ chức và hướng dẫn thích hợp của giáo viên, 
học sinh phát triển tư duy độc lập, góp phần hình thành phương pháp học, khả 
năng tự học, tự bồi dưỡng hứng thú học tập, tạo niềm tin và vui thích trong học 
tập Hóa học. 
II. CƠ SỞ THỰC TIỄN. 
 1. Khó khăn: 
 - Trường Trung học cơ sở Cổ Bi là một trường có địa điểm tương đối thuận 
lợi, gần trung tâm của Huyện Gia Lâm. Trường đã và đang được Ủy ban nhân 
dân, Phòng giáo dục Huyện quan tâm đầu tư về nhiều mặt. Người dân địa 
phương có nhiều ngành nghề tương đối ổn định nên đời sống đang dần được cải 
thiện, trình độ dân trí ngày càng được nâng cao. Việc tiếp cận với các thiết bị 
hiện đại đối với hoc sinh Cổ Bi ngày càng được thuận lợi. Vì vậy nhiều học sinh 
nhanh nhẹn có cá tính mạnh mẽ, năng động và sáng tạo. Tuy nhiên vẫn còn một 
số bộ phận học sinh chưa nhận thức được việc học hoặc hoàn cảnh gia đình còn 
khó khăn nên chưa chủ động tích cực trong việc học, khả năng vận dụng tri thức 
vào cuộc sống còn hạn chế. Nhiều học sinh coi Hoá học là môn phụ, không có 
hứng thú học tập. Một số học sinh còn lười học, khả năng nắm bắt, tư duy kiến 
thức chưa cao. Trong học tập, một số bộ phận học sinh còn học tập một cách thụ 
động còn trông chờ giáo viên đọc hoặc ghi chép lên bảng để ghi vào vở của 
mình. Nhiều học sinh chưa có kĩ năng trình bày khoa học và ghi nhớ kiến thức 
một cách hiệu quả.
- Sĩ số học sinh mỗi lớp đông, năng lực học sinh không đều, các em học sinh 
yếu còn tự ti, rụt dè không dám phát biểu, xây dựng bài. Một số học sinh còn 
lười làm bài tập.
- Về cơ sở vật chất: 
 + Bàn ghế hiện nay kê nối tiếp không dễ hoạt động nhóm.
 + Phòng thực hành chuyên dùng cho các bộ môn thực hành như công nghệ, 
hoá học, sinh học  ở vị trí không thuận tiện, di chuyển mất thời gian.
 4/15 Hướng dẫn học sinh lớp 8 giải các dạng bài tập lập công thức hóa học. 
loại các dạng bài tập về công thức hoá học, trên cơ sở đó nêu ra được phương 
pháp giải tổng quát để hướng dẫn học sinh giải bài tập cụ thể.
2. Sau đây là các dạng bài tập về lập công thức hoá học ở lớp 8.
2.1. Dạng bài tập lập công thức hoá học của hợp chất khi biết hoá trị của các 
nguyên tố hoá học.
 Loại bài toán này được thực hiện sau khi học sinh đã học xong phần khái 
niệm chất, công thức hoá học của đơn chất, hoá trị của các nguyên tố hoá học và 
qui tắc về qui tắc hoá trị của hợp chất hai nguyên tố hoá học.
Ví dụ 1: Hãy lập công thức hoá học của hợp chất tạo bởi nitơ hoá trị V và ôxi 
hóa trị II.
 Cách 1: 
 V II
 - Viết công thức dạng chung: N x Oy
 - Theo quy tắc hoá trị: x.V = y. II
 x II
 - Chuyển thành tỷ lệ: => x = 2 , y = 5
 y V
 - Công thức hoá học của hợp chất: N2O5
 Cách 2: 
 V II
 - Viết công thức dạng chung: N x Oy
 - Bội chung nhỏ nhất của 2 hoá trị là 10.
 10 10
 x 2 ; y 5
 V II
 Vậy công thức hoá học của hợp chất là: N2O5.
Ví dụ 2: Hãy lập công thức hoá học của hợp chất gồm C (IV) và S (II)
 Cách 1:
 IV II
 - Viết công thức dạng chung: Cx S y
 - Theo quy tắc hoá trị: x. IV = y. II
 x II 1
 - Chuyển thành tỷ lệ: 
 y IV 2
 6/15 Hướng dẫn học sinh lớp 8 giải các dạng bài tập lập công thức hóa học. 
chéo hóa trị , nếu chưa tối giản thì rút gọn ( hóa trị của nguyên tố này là chỉ 
số của nguyên tố kia): 
Ví dụ 4: Lập công thức hoá học của các hợp chất sau: 
 a/ Al (III) và O (II) ; b/ Mg (II) và (NO3) (I)
 Cách giải: 
 III II
 a. Viết công thức dạng chung: Alx Oy 
 Đổi chéo hóa trị được công thức hoá học của hợp chất là: Al2O3. 
 II I
 b. Tương tự: Mg x (NO3 ) y => Mg(NO3)2
 Giáo viên chú ý khắc sâu cho học sinh nếu trong trường hợp chỉ số x, y 
chưa tối giản thì rút gọn để được công thức hoá học đúng (học sinh rất hay mắc 
lỗi quên rút gọn)
Ví dụ 5: Lập công thức hoá học của hợp chất: S (IV) và O (II)
 IV II
 Công thức dạng chung: S x Oy 
 x = 2 , y = 4 có thể rút gọn cho 2 được x = 1, y = 2. 
 Nên công thức hoá học đúng của hợp chất là: SO2. 
2.2. Dạng bài tập lập công thức hoá học của hợp chất khi biết tỉ lệ phần trăm 
của các nguyên tố và khối lượng mol phân tử của hợp chất. 
 Loại bài tập này được thực hiện sau khi học sinh đã lĩnh hội kiến thức về 
công thức hoá học, mol, khối lượng mol, biết tính theo công thức hoá học.
Bài tập biết: M AxBy hoặc M AxByCz , %A , %B, %C . 
Các bước giải:
Bước 1: Tìm khối lượng của mỗi nguyên tố có trong 1 mol hợp chất.
 %A.M %B.M
 A x B y Ax B y
 mA ; mB ; m M m m
 100 100 C AxBy A B
Bước 2: Tìm số mol nguyên tử của mỗi nguyên tố có trong 1 mol hợp chất. 
 mA mB mC
 nA= ; nB= ; nC = 
 M A M B M C
 8/15 Hướng dẫn học sinh lớp 8 giải các dạng bài tập lập công thức hóa học. 
2.3. Dạng bài tập lập công thức hoá học của hợp chất khi biết tỉ lệ phần trăm 
về khối lượng của các nguyên tố.
 Dạng bài toán này không cho biết về hoá trị của các nguyên tố và cũng 
không cho biết khối lượng mol của hợp chất. Giáo viên phải hướng dẫn học sinh 
dựa vào định luật thành phần không đổi từ đó thiết lập tỷ lệ số nguyên tử của 
mỗi nguyên tố. 
Giáo viên hướng dẫn học sinh các bước giải dạng bài tập trên như sau: 
Bước 1: Lập công thức tổng quát. AxBy hoặc AxByCz
Bước 2: Thiết lập tỉ lệ số nguyên tử của mỗi nguyên tố theo định luật thành 
 phần không đổi. 
 x %A %B %A %B %C
 : hoặc x : y : z : :
 y M A M B M A M B M C
Bước 3: Tìm x và y ( x, y là số nguyên dương )
Bước 4: Điền x và y vào công thức tổng quát.
Ví dụ 1: Lập công thức hoá học của hợp chất 2 nguyên tố biết tỉ lệ về khối 
lượng nguyên tố như sau: %H = 5,88% còn lại là S. 
 - Giáo viên hướng dẫn học sinh lập công thức tổng quát HxSy. 
 - Vấn đề là cần tìm x và y có giá trị thực là bao nhiêu.
 - Theo định luật thành phần không đổi ta có: 
 5,88 (100 5,88) x 2 x 2
 x:y = : 
 1 32 y 1 y 1
 Điền x, y vào công thức tổng quát ta có công thức của hợp chất là: H2S. 
Ví dụ 2: Lập công thức của hợp chất, biết tỉ lệ phần trăm về khối lượng của các 
nguyên tố trong hợp chất là %Fe = 70%; %O = 30%.
Giải: 
 Công thức tổng quát của hợp chất là FexOy. 
 Theo định luật thành phần không đổi ta có: 
 x 70 30 x 70 16 2 x 2
 : x 
 y 56 16 y 56 30 3 y 3
 10/15 Hướng dẫn học sinh lớp 8 giải các dạng bài tập lập công thức hóa học. 
Ví dụ 2: Hãy tìm công thức hoá học đơn giản nhất của một loại lưu huỳnh oxit 
biết rằng trong oxit này có 2g lưu huỳnh kết hợp vời 3g oxi. 
 Giải: 
 - Công thức tổng quát: SxOy
 - Theo định luật thành phần không đổi và theo bài ra ta có: 
 32x 2 x 2.16 1 x 1
 16y 3 y 3.32 3 y 3
 Vậy công thức hoá học của hợp chất là SO3. 
2.5. Dạng bài toán lập công thức hoá học của hợp chất có tính theo phương 
trình phản ứng. 
 Loại bài toán này là loại bài toán tổng hợp nhiều kiến thức. Vì vậy để giải 
được bài tập này đòi hỏi học sinh phải nắm chắc các kiến thức sau: 
 - Viết và cân bằng đúng phương trình hoá học.
 - Tính theo phương trình hoá học. 
 - Viết công thức hoá học theo hoá trị. 
 - Định luật bảo toàn khối lượng các chất trong phản ứng hoá học.
 - Tỉ lệ số mol nguyên tử, phân tử trong phản ứng hoá học. 
 - Các công thức chuyển đổi về mol, khối lượng, thể tích mol chất khí. 
Ví dụ 1: Một nguyên tố R có hoá trị V phản ứng cháy với oxi tạo ra oxit. Biết 
rằng trong thành phần của oxit, oxi chiếm 56,34% về khối lượng. Lập công thức 
hoá học của oxit.
Giải: 
 Theo bài ra ta có phương trình phản ứng: 
 to
 4R + 5O2  2R2O5.
 Theo bài ra ta có: 
 mO mO 56,34
 x100% 56,34% => mà mO (trong hợp chất) = 16.5 = 80 (g). 
 M M 100
 R2O5 R2O5
 80 56,34 80.100
 => M = 142 (g/mol)
 M 100 R2O5 56,34
 R2O5
 12/15 Hướng dẫn học sinh lớp 8 giải các dạng bài tập lập công thức hóa học. 
 Theo đề bài ta có: M A(OH )n = MA + 17n = 78 ( g/mol) 
 => MA = 78 – 17n 
 Biện luận: 
 n 1 2 3
 MA 61 44 27
 Kết luận Không thỏa mãn Không thỏa mãn Thỏa mãn
 Kim loại có hóa trị III và M = 27 là kim loại nhôm (Al)
 Vậy công thức của hiđroxit cần tìm là Al(OH)3
Ví dụ2: Tìm công thức hóa học của một oxit có khối lượng mol bằng 60(g/mol).
Giải: Gọi nguyên tố kết hợp với oxi là X có hỏa trị a.
Ta có hóa trị của O là II.
 * Xét trường hợp 1: a không phải là bội của II ( không rút gọn được cho 2)
 Ta có công thức chung của oxit là: X2Oa
 60 16a
 M = 2MX + 16a = 60 ( g/mol) => Mx = 
 X 2Oa 2 
 Biện luận: 
 a 1 3 5
 MX 22 4 -10
 Kết luận Không thỏa mãn Không thỏa mãn Không thỏa mãn
 * Xét trường hợp 2: a là bội số của II ( rút gọn được cho 2)
 Ta có công thức chung của oxit là: XOa/2
 16a 16a
 M = MX + = 60 ( g/mol) => Mx = 60 - 
 XOa / 2 2 2 
 Biện luận: 
 a 2 4 6
 MX 44 28 12
 Kết luận Không thỏa mãn Thỏa mãn Không thỏa mãn
Nguyên tố có hóa trị IV và M = 28 là Silic ( Si)
Vậy công thức hóa học của oxit cần tìm là SiO2
 14/15 Hướng dẫn học sinh lớp 8 giải các dạng bài tập lập công thức hóa học. 
 2M A 7 16n.7 56n
Ta có tỉ lệ khối lượng: => MA= 
 16n 3 2.3 3
 Biện luận: 
 n 1 2 3
 MA 18,7 37,3 56
 Kết luận Không thỏa mãn Không thỏa mãn Thỏa mãn
Kim loại có hóa trị III và M = 56 chính là kim loại sắt (Fe).
Vậy công thức hóa học của oxit kim loại cần tìm là: Fe2O3
Bài 4: Đốt cháy 1 mol chất X cần 6,5 mol O2, thu được 4mol CO2 và 5mol H2O. 
Hãy xác định công thức phân tử của X.
 Giải: 
 to
 Ta có phản ứng X + 6,5O2  4CO2 + 5H2O
 Dựa vào đề bài và theo phương trình hóa học thì 1 mol chất X phải có 4mol 
C, 10mol H và không có oxi. Vậy công thức phân tử của X là C4H10.
Bài 5: Cho 0,53gam muối cacbonat kim loại hoá trị I tác dụng hết với dung 
dịch HCl thấy thoát ra 112ml khí cacbonic (điều kiện tiêu chuẩn). Xác định 
công thức hóa học của muối. 
 Giải: 
 Gọi R là kim loại hoá trị I, công thức muối cacbonat là R2CO3
 Phương trình hoá học: 
 R2CO3 + 2HCl 2 RCl + H2O + CO2
 Theo điều kiện bài toán và theo phương trình hoá học ta có: 
 0,53 0,112
 => MR = 23 => R là Natri
 2M R 60 22,4
 Muối đó là: Na2CO3
4. Một số bài tập giao cho học sinh tự làm:
 Sau khi học sinh nắm được các dạng bài về công thức hóa học, hiểu được 
phương pháp giải giáo viên có thể giao thêm bài tập về nhà để học sinh tự vận 
dụng, rèn kĩ năng làm bài tập. Từ đó học sinh sẽ hiểu và khắc sâu kiến thức.
 16/15