Sáng kiến kinh nghiệm Hướng dẫn cách làm bài văn nghị luận cho học sinh ở trường Trung học cơ sở Văn Bình

 hiểu biết, ý kiến, quan niệm, cách đánh giá, thái độ...của mình về các vấn đề xã 
hội, từ đó rút ra được bài học nhận thức và hành động cho bản thân. 
 Vì thế, để trang bị cho các em có kiến thức, hiểu biết về cuộc sống thì 
việc làm trước tiên là rèn luyện ngay cho các em qua kiến thức từ môn học. 
Trong đó kỹ năng viết bài văn nghị luận xã hội phải được tiến hành thường 
xuyên và liên tục để các em đạt kết quả cao trong các kì thi. 
 II. Phương pháp tiếp cận tạo ra sáng kiến.
 1. Đọc tài liệu: 
 Tham Khảo tài liệu chuyên môn có liên quan
+ Sách giáo khoa kỳ 2 lớp 7, sách giáo khoa lớp 9, sách giáo viên, sách bài tập, 
kiến thức trọng tâm ôn thi học sinh năng khiếu 7, ôn thi 9 vào 10, vở bài tập. 
Trong đó đặc biệt chú ý đến các tiết học nói về nghị luận chứng minh, nghị 
luận giải thích, nghị luận về một sự việc hiện tượng đời sống và nghị luận về 
một vấn đề tư tưởng đạo lí và cách làm bài nghị luận về một sự việc, hiện tượng 
đời sống hay nghị luận về một vấn đề tư tưởng đạo lí lớp 9
+ Một số vấn đề phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực theo 
chương trình giáo dục phổ thông 2018.
+ Bài tập nâng cao và một số chuyên đề Ngữ văn nghị luận 7. Tham khảo một 
số đề văn nghị luận lớp 9
+ Chọn lọc kiến thức phù hợp với học sinh tại đơn vị công tác, trao đổi chia sẻ 
kinh nghiệm với đồng nghiệp để tìm ra giải pháp đúng đắn vận dụng vào quá 
trình giảng dạy.
 2. Điều tra, thăm dò ý kiến:
 Trong quá trình giảng dạy giáo viên trao đổi với học sinh để tìm ra các 
nguyên nhân học sinh chưa có phương pháp làm bài văn nghị luận xã hội. Xem 
học sinh khó khăn ở khâu nào, phần nào học sinh chưa biết cách trình bày để có
biện pháp xử lí kịp thời. CHƯƠNG II. MÔ TẢ SÁNG KIẾN
I. NÊU VẤN ĐỀ CỦA SÁNG KIẾN
 Trong chương trình giáo dục phổ thông nói chung và ở cấp trung học cơ 
sở nói riêng ta thấy nội dung các môn học rất đa dạng và phong phú. Mỗi môn 
học, mỗi một lĩnh vực đều có một sứ mệnh riêng của nó. Đặc biệt môn Ngữ văn 
luôn dạy các em học sinh biết yêu quý dân tộc mình, đất nước mình vì đó là 
nguồn cội của chính mỗi con người dân Việt. Ta vẫn thường nói “ Văn học là 
nhân học” học văn là học làm người, học văn giúp cho con người ngày một 
hoàn thiện nhân cách. Hơn thế nữa văn học ngày nay còn tác động trưc tiếp đến 
tâm tư tình cảm của con người nó làm cho cuộc sống của chúng ta có ý nghĩa 
hơn, lạc quan, yêu đời hơn. Nó đi sâu vào đời sống tình cảm của con người, làm 
thế giới tình cảm phong phú hơn, sâu sắc hơn, nhạy cảm hơn cho tâm hồn, đặc 
biệt giúp hình thành và phát triển nhân cách, giáo dục quan điểm, tư tưởng tình 
cảm cho học sinh. Chính vì vậy, dạy học văn là quá trình đào sâu, tìm tòi để 
cảm nhận cái hay, cái đẹp trong tác phẩm văn chương. Bộ môn Ngữ văn lại có 
đặc thù riêng bởi bằng nghệ thuật ngôn từ sinh động nó cung cấp cho người đọc 
những kiến thức về cuộc sống, những điều ẩn sâu trong tâm hồn con người. Vì 
thế Văn học có vai trò rất quan trọng đối với mỗi con người đặc biệt là học sinh. 
Tuy nhiên, điều làm cho hầu hết những giáo viên đang trực tiếp giảng dạy bộ 
môn Ngữ văn trong nhà trường hiện nay đang phải trăn trở là hiện tượng học 
sinh không hứng thú đón nhận bộ môn này như những môn học khác thậm chí 
có thái độ thờ ơ, lạnh nhạt đối với giờ học Ngữ văn. Đặc biệt là các giờ học 
phân môn Tập làm văn, các tiết học tìm hiểu về kiểu bài nghị luận trong chương 
trình Ngữ văn lớp 7. Trong đó kiểu văn nghị luận xã hội đòi hỏi các em có sự 
hiểu biết sâu rộng các sự việc hiện tượng đời sống hay các tư tưởng đạo lí. Đây 
là lượng kiến thức đang được chú trọng trong các nhà trường. Bởi văn nghị luận 
đã trở thành tiêu chí đánh giá đối với học sinh không chỉ trong những bài kiểm 
tra, thi học sinh giỏi, hoặc thi vào lớp 10 và ngay cả thi tốt nghiệp trung học phổ dựng đoạn, sử dụng dẫn chứng lập luận và liên kết câu, liên kết đoạn văn là 
những khâu quan trọng để hình thành rõ kỹ năng lập luận trong bài văn. Từ đó 
giúp học sinh sẽ có kĩ năng viết được một đoạn văn hay, một bài văn hoàn 
chỉnh.
 2. Tồn tại, hạn chế.
 Từ kết quả phiếu thăm dò và ý kiến thu được, tôi nhận thấy thực trạng về 
kĩ năng viết bài văn nghị luận xã hội của các em còn nhiều hạn chế, điều đó 
được thể hiện ở một số nội dung cụ thể như sau: 
 - Thứ nhất: Chưa biết cách xác định vấn đề cần nghị luận trước yêu cầu 
của đề bài.
 - Thứ hai: Chưa biết cách triển khai luận điểm thành một đoạn văn hoàn 
chỉnh.
 - Thứ ba: Các đoạn văn trong phần mở bài, thân bài, kết bài lập luận chưa 
chặt chẽ còn lúng túng trong cách diễn đạt, dẫn chứng chưa phong phú, chưa tiêu 
biểu. 
 - Thứ tư: Các câu văn, đoạn văn chưa có sự liên kết về mặt nội dung và 
hình thức.
 Từ thực trạng trên tôi tiến hành khảo sát học sinh lớp 7 trước khi áp dụng 
giải pháp và thu được kết quả như sau:
 Điểm 
 Giỏi Khá Trung bình Yếu - Kém
 Tổng số
 Tổng Tỷ Tổng Tỷ Tổng Tỷ Tổng Tỷ lệ
 55 số lệ số lệ số lệ số
 1 2,5% 16 29% 23 41,5% 15 27%
 Đứng trước yêu cầu đó, một yêu cầu đặt ra cho thầy cô dạy bộ môn Ngữ Văn 
là phải tìm ra các hướng để khắc phục những hạn chế cho các em học sinh ngay từ 
những việc làm đơn giản nhất như các kỹ năng để khắc phục hạn chế đến viết được 
một bài văn hay có sức thuyết phục đối với người đọc.
 3. Nguyên nhân của những tồn tại hạn chế. chứng rõ ràng, thuyết phục, biết triển khai và xây dựng luận điểm. Từ đó đưa ra 
một số giải pháp giúp học sinh khắc phục những hạn chế trong khi viết bài văn 
nghị luận xã hội.
 II. GIẢI PHÁP ĐỂ THỰC HIỆN SÁNG KIẾN
 Để có kiến thức viết bài văn nghị luận xã hội, cần cho học sinh phân biệt 
được những điểm giống nhau và khác nhau của hai kiểu bài nghị luận về một sự 
việc hiện tượng đời sống và nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí để các em 
có sự phân biệt rõ ràng, chính xác, tránh nhầm lẫn trong khi thực hiện các bước 
làm bài. Cụ thể các em cần phân biệt về khái niệm, điểm xuất phát, dấu hiệu 
nhận biết, cách lập luận và ý nghĩa của mỗi kiểu bài.
 Nghị luận về sự việc, hiện Nghị luận về một vấn đề 
 tượng đời sống tư tưởng, đạo lý
 Giống - Kiểu bài: Đều mang đặc điểm chung của kiểu bài nghị luận xã hội.
 nhau - Hình thức: Bài viết phải có bố cục mạch lạc, chặt chẽ, luận điểm 
 rõ ràng, luận cứ đúng đắn, xác thực, tiêu biểu; phép lập luận phù 
 hợp; lời văn chính xác, sinh động.
 - Ý nghĩa: Đều rút ra những tư tưởng, đạo lý, lối sống cho con 
 người.
 Khác - Khái niệm: là bàn về một sự - Khái niệm: Nghị luận về một 
 nhau việc, hiện tượng có ý nghĩa đối vấn đề tư tưởng đạo lý là bàn về 
 với xã hội. Sự việc đó có thể là một vấn đề thuộc lĩnh vực tư 
 đáng khen, đáng chê hay có vấn tưởng, đạo đức, lối sống...của 
 đề đáng suy nghĩ. con người.
 - Về xuất phát điểm: Nghị luận - Về xuất phát điểm: Nghị luận 
 về một sự việc, hiện tượng đời về một tư tưởng đạo lí thì đi từ 
 sống thì đi từ một sự việc hoặc một tư tưởng, đạo lí sau đó dùng 
 một hiện tượng có trong đời sống phép lập luận giải thích, chứng 
 để nêu ra những vấn đề tư tưởng ( minh... để thuyết phục người II.1. Các giải pháp để thực hiện sáng kiến.
 1. Giải pháp 1: Hướng dẫn xác định vấn đề cần nghị luận và định 
hướng cách làm từng kiểu bài.
 Thông thường kiểu đề bài nghị luận xã hội thường được thể hiện dưới 
dạng một nhận định, một câu chuyện hay một ý kiến nào đó. Đa số các em khi 
đứng trước một đề bài thường lúng túng trong khâu tìm hiểu đề, hời hợt trong 
việc xác định vấn đề cần nghị luận. Từ đó tôi phải đưa ra một yêu cầu cụ thể 
cho từng kiểu bài để các em tiếp cận, phân biệt rõ ràng, để có định hướng viết 
bài cho đúng.
 1.1. Đối với kiểu bài nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống. 
 Thông thường đề bài văn nghị luận về một sự việc hiện tượng đời sống 
thường gần gũi với đời sống và sát hợp với trình độ nhận thức của học sinh. Các 
vấn đề nghị luận thông thường gồm:
+ Ô nhiễm môi trường, tệ nạn xã hội, nạn phá rừng, thiên tai lũ lụt
+ Bạo lực gia đình, bạo lực học đường, tai nạn giao thông, dịch bệnh Covid-
19...
+ Phong trào tiếp sức mùa thi, giúp đỡ đồng bào lũ lụt, tấm gương người tốt, 
việc tốt, nếp sống đẹp
 Phải cho học sinh thấy được nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời 
sống không chỉ có ý nghĩa xã hội, tác động đến đời sống xã hội mà còn có tác 
dụng giáo dục tư tưởng, đạo lí, cách sống đúng đắn, tích cực đối với học sinh, 
thanh niên.
 * Các dạng đề.
 Kiểu bài này được cụ thể hóa dưới hai dạng là: Dạng bài bàn về một hiện 
tượng đời sống có tính chất tiêu cực; Dạng bài bàn về một hiện tượng đời sống 
có tính chất tích cực. Với kiểu bài này cần có kĩ năng xác định vấn đề cần nghị 
luận và có định hướng làm bài như sau :
 * Bước 1. Tìm hiểu đề. 
 - Xác định kiểu bài nghị luận. Do bản tính hung hăng, thiếu kiềm chế của một số người; do ảnh hưởng 
của phim ảnh mang tính bạo lực; do áp lực cuộc sống; do sự thiếu kiên quyết 
trong cách xử lí nạn bạo hành.
 - Hậu quả của hiện tượng.
 Làm tổn hại đến sức khỏe, tinh thần của con người; làm ảnh hưởng tới 
tâm lí, sự phát triển nhân cách, đặc biệt là cử chỉ, ý thức, thái độ đối với người 
xung quanh.
 - Bình luận mở rộng: Giải pháp cần khắc phục
 Cần lên án đối với nạn bạo hành; cần xử lí nghiêm khắc với những người 
trực tiếp thực hiện hành vi bạo hành.
 Cần quan tâm giúp đỡ kịp thời với những nạn nhân của bạo hành.
 - Bài học nhận thức - hành động ( Liên hệ bản thân)
 Có ý thức ngăn chặn các hành vi liên quan đến bạo hành ở mọi nơi, mọi lúc
 Trách nhiệm trong việc tuyên truyền nhận thức cho mọi người về hậu quả 
của nạn bạo hành.
Ví dụ: Dạng bài bàn về một hiện tượng đời sống có tính chất tích cực.
Đề bài. Đất nước ta có nhiều tấm gương học sinh nghèo vượt khó, học giỏi. Em 
hãy trình bày suy nghĩ của mình về một tấm gương đó.
 * Bước 1. Tìm hiểu đề
 - Xác định kiểu bài: Nghị luận về một sự việc hiện tượng đời sống.
 - Xác định vấn đề cần nghị luận: Tấm gương học sinh nghèo vượt khó, học giỏi.
 - Xác định phương pháp nghị luận: Giải thích, chứng minh, phân tích, bình luận.
 - Phạm vi sử dụng dẫn chứng: Thực tế cuộc sống.
 * Bước 2. Tìm ý.
 - Miêu tả hiện tượng.
 Số phận con người không phải ai cũng có hoàn cảnh tốt để phát triển bản 
thân, có nhiều người có hoàn cảnh khó khăn, thậm chí là không được lành lặn 
như người bình thường nhưng họ vẫn cố gắng vươn lên trong cuộc sống của 
mình và trở thành người có ích cho xã hội. Thông thường đề bài văn nghị luận về một tư tưởng đạo lý thường được 
được thể hiện một trong các vấn đề sau:
 - Vấn đề nhận thức: Lí tưởng sống, mục đích, ý chí, nghề ngiệp, ước 
mơ....
 - Vấn đề đạo đức, tâm hồn, tính cách: Lòng yêu nước, lòng dũng cảm, 
lòng biết ơn,lòng tự trọng.....
 - Vấn đề các quan hệ gia đình: Tình mẫu tử, tình phụ tử, anh em....
 - Vấn đề các quan hệ xã hội: Tình thầy trò, tình bạn bè, tình dân tộc....
 - Vấn đề ứng xử, đối nhân xử thế.
 * Các dạng đề.
 Những vấn đề nghị luận đó thường được cụ thể hóa dưới hai dạng đề
 Dạng 1. Nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí được rút ra từ một câu 
chuyện. ( Dạng đề dài)
 Dạng 2. Nghị luận về một tư tưởng đạo lý thông qua một nhận định, một 
ý kiến hay một câu ca dao, tục ngữ. ( Dạng đề ngắn)
 Thực tế cho thấy đa số các em khi đứng trước một đề bài thường lúng 
túng trong khâu xác định vấn đề cần nghị luận trong đề bài, hời hợt trong việc 
định hướng tìm ý giải quyết cho đề bài. Từ đó tôi phải đưa ra một yêu cầu cụ 
thể để các em tiếp cận, phân biệt để có định hướng viết cho đúng tương ứng với 
mỗi dạng đề bài.
 * Dạng đề bài: Suy nghĩ về một vấn đề tư tưởng, đạo lí được rút ra từ 
một câu chuyện.
 Đối với đề nêu ra dưới dạng câu chuyện ngắn, người viết phải tóm tắt, 
giải thích ý nghĩa của câu chuyện để rút ra ý nghĩa, bài học về tư tưởng, đạo lý. 
Khi viết chỉ tập chung vào các chi tiết thực sự có ý nghĩa để làm toát lên vấn đề 
cần nghị luận. Phần phân tích câu chuyện chỉ tương đương với phần giải thích 
vấn đề, không lan man, dàn trải, viết dưới hình thức một đoạn văn. Ở giải pháp này 
thầy cô giáo chú ý hướng dẫn học sinh thực hiện thao tác tìm hiểu đề và tìm ý cho 
dạng đề bài trên như sau: chiếc lá. Đến bờ bên kia con kiến lại tiếp tục tha chiếc lá và tiếp tục cuộc hành 
trình" 
 Hãy trình bày suy nghĩ của em về ý nghĩa của câu chuyện trên và rút ra 
bài học cho bản thân.
 * Bước 1. Tìm hiểu đề.
 - Xác định kiểu bài: Nghị luận về một tư tưởng đạo lý.
 - Xác định vấn đề cần nghị luận: Trong cuộc sống, không ít những lần 
chúng ta đã phải đối mặt với khó khăn thử thách. Ta phải biết chấp nhận nó, 
kiên trì, dũng cảm, sáng tạo và có ý chí, nghị lực để vượt qua.
 - Xác định phương pháp nghị luận: Giải thích, chứng minh, phân tích, lập 
luận
 - Phạm vi sử dụng dẫn chứng: Thực tế cuộc sống, trong văn chương.
 * Bước 2. Tìm ý.
 - Tóm tắt, giải thích câu chuyện để rút ra vấn đề cần nghị luận: 
 + Phân tích hình ảnh con kiến kéo theo một chiếc lá và nó gặp một vết 
nứt ở trên đường. Hai hình ảnh đố là biểu tượng cho khó khăn và trở ngại có thể 
xảy ra bất cứ lúc nào.
 +Hành động của con kiến là dừng lại chốc lát để suy nghĩ và nó quyết 
định đặt ngang chiếc lá qua vết nứt rồi tìm cách bò ngang qua chiếc lá. Đây là 
biểu tượng cho con người biết chấp nhận thử thách, biết kiên trì, sáng tạo, dũng 
cảm vượt qua bằng chính khả năng của mình.
 => Vấn đề cần nghị luận rút ra từ cách phân tích câu chuyện trên là: Là con 
người cần phải có ý chí, nghị lực, thông minh, sáng tạo và bản lĩnh mạnh dạn đối 
mặt với khó khăn, gian khổ, vươn lên bằng ý chí và nghị lực của bản thân.
 - Phân tích, chứng minh: 
 + Câu chuyện có ý nghĩa nhân sinh sâu sắc đối với cuộc đời mỗi con 
người bởi cuộc sống không phải lúc nào cũng phẳng lặng, thuận buồm xuôi gió, 
khó khăn thử thách có thể nổi lên bất cứ lúc nào. Những khó khăn trở ngại đó 
trong cuộc sống luôn vượt khỏi sự toan tính và dự định của con người.