Sáng kiến kinh nghiệm Đổi mới phương pháp dạy học Vật lý Lớp 11 theo định hướng phát triển năng lực học sinh, bộ sách Kết nối tri thức

 2 
 Theo kết quả khảo sát (ngày 28/09/2023) học sinh các lớp 11A4, 
11A5,12A4,12A8,12A9 là các lớp mà tôi trực tiếp giảng dạy thu được kết quả như 
sau: 
 Lớp Có phát 
 Phát biểu Tỉ lệ Tỉ lệ Không phát Tỉ lệ 
 khảo biểu nhƣng 
 biểu 
 sát nhiều (%) không nhiều (%) (%) 
 11A4 6/40 15,00 4/40 10,00 30/40 75,00 
 11A5 10/43 23,26 6/43 13,95 27/43 62,79 
 12A4 6/42 14,29 6/42 14,29 30/42 71,42 
 12A8 8/43 18,60 7/43 16,28 28/43 65,12 
 12A9 4/45 8,89 4/45 8,89 37/45 82,22 
 Từ kết quả trên ta thấy tình trạng lớp học tương đối trầm. Nguyên nhân gây 
nên hiện tượng học sinh thụ động trong giờ học: hiện tượng này bắt nguồn từ tâm lí 
chung của học sinh sợ phát biểu sai; chưa tự tin vào năng lực của mình, ngại 
ngùng, rụt rè khi đứng trước đám đông; lười suy nghĩ, không chịu hoặc rất ít chuẩn 
bị bài ở nhà; chưa hiểu rõ tác dụng của việc phát biểu xây dựng bàiNếu tình 
trạng thụ động, ít hoặc không phát biểu xây dựng bài trong giờ học của học sinh 
THPT nói chung và trong giờ học Vật lí nói riêng kéo dài thì không chỉ ảnh hưởng 
đến chất lượng dạy và học trong hiện tại mà còn có tác động tiêu cực sau này. Điều 
đó sẽ tạo ra những thế hệ người lao động, đội ngũ trí thức kém năng động, luôn 
nhút nhát, e dè, sợ sệt khi phát biểu trước đám đông; thiếu bản lĩnh, tự tin trong 
giao tiếp; không dám nói lên sự thật, chống lại cái sai trái 
Cũng với các lớp trên với câu hỏi "Em có hứng thú khi đến giờ học môn Vật lí hay 
không?", kết quả thu được (khảo sát ngày 02/10/2023) như sau: 
 Lớp khảo Hứng thú Tỉ lệ Không hứng thú Tỉ lệ 
 sát với giờ học (%) với giờ học (%) 
 11A4 9/40 22,50 31/40 77,50 
 11A5 15/43 34,88 28/43 65,12 
 12A4 15/42 35,71 27/42 64,29 
 12A8 16/43 37,21 27/43 62,79 
 12A9 7/45 15,56 38/45 84,44 
 4 
 Từ thực tế giảng dạy, tôi nhận thấy sự sáng tạo trong việc đổi mới phương 
pháp dạy học, phát huy tính tích cực, tự học của học sinh ở môn Vật lý chưa 
nhiều. Dạy học vẫn nặng về truyền thụ kiến thức một chiều. Việc rèn luyện kỹ 
năng chưa được quan tâm. Hoạt động kiểm tra, đánh giá chưa thực sự khách quan, 
chính xác, chủ yếu chú trọng đánh giá cuối kì chưa chú trọng đánh giá quá trình. 
Tất cả những điều đó dẫn tới học sinh học còn thụ động, lúng túng khi giải quyết 
các tình huống trong thực tiễn và chưa phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng 
tạo và năng lực của cá nhân trong quá trình học tập 
 Trên cơ sở đó, tôi đã lựa chọn đề tài “Đổi mới PPDH Vật lý lớp 11 theo 
định hướng phát triển năng lực học sinh” trong năm học 2023 – 2024. Nhằm tiếp 
tục đổi mới phương pháp dạy học đáp ứng yêu cầu sự phát triển của xã hội, của 
thời đại và đặc biệt là của ngành giáo dục nói riêng trong giai đoạn hiện nay. 
6. Mục đích của giải pháp sáng kiến 
 - Đổi mới PPDH của giáo viên trong quá trình giảng dạy. 
 - Rèn luyện học sinh thói quen và phương pháp học tập phù hợp với bộ môn. 
 - Tăng cường rèn luyện kỹ năng sống; tính tích cực, chủ động, sáng tạo cho 
học sinh thông qua các PPDH theo hướng tích cực. 
 - Tạo điều kiện cho học sinh phát huy năng lực cá nhân trong quá trình học 
tập và rèn luyện tại trường phổ thông. 
 - Thực hiện định hướng quan trọng trong đổi mới PPDH là phát huy tính tích 
cực, tự lực và sáng tạo, phát triển năng lực hành động, năng lực cộng tác làm việc 
của người học, kích thích sự hợp tác giữa giáo viên với học sinh, giữa học sinh với 
học sinh, giúp cho học sinh lĩnh hội kiến thức để từ đó học sinh có thể tự học ở nhà . 
7. Nội dung: 
 7.1. Thuyết minh giải pháp mới hoặc cải tiến 
 * Giải pháp 1: Mô tả, thiết kế, xây dựng các giải pháp phù hợp cũng như 
các điều kiện cần thiết để áp dụng giải quyết vấn đề đặt ra một cách hiệu quả; 
mô tả phương pháp nghiên cứu được sử dụng 
 Một là: Cải tiến các phương pháp dạy học truyền thống 
 Đổi mới phương pháp dạy học không có nghĩa là loại bỏ các phương pháp 
dạy học truyền thống như thuyết trình, đàm thoại, luyện tập mà cần bắt đầu bằng 
việc cải tiến để nâng cao hiệu quả và hạn chế nhược điểm của chúng. Để nâng cao 
hiệu quả của các phương pháp dạy học này người giáo viên trước hết cần nắm 
 6 
 Bốn là: Vận dụng dạy học theo tình huống 
 Dạy học theo tình huống là một quan điểm dạy học, trong đó việc dạy học 
được tổ chức theo một chủ đề phức hợp gắn với các tình huống thực tiễn cuộc sống 
và nghề nghiệp. Quá trình học tập được tổ chức trong một môi trường học tập tạo 
điều kiện cho học sinh kiến tạo tri thức theo cá nhân và trong mối tương tác xã hội 
của việc học tập. Vì vậy sử dụng các chủ đề dạy học phức hợp góp phần khắc phục 
tình trạng xa rời thực tiễn của các môn khoa học chuyên môn. Vận dụng dạy học 
theo các tình huống gắn với thực tiễn là con đường quan trọng để gắn việc đào tạo 
trong nhà trường với thực tiễn đời sống, góp phần khắc phục tình trạng giáo dục 
hàn lâm, xa rời thực tiễn hiện nay của các nhà trường phổ thông. Tuy nhiên, nếu 
các tình huống được đưa vào dạy học là những tình huống mô phỏng lại, thì chưa 
phải tình huống thực. Nếu chỉ giải quyết các vấn đề trong phòng học lý thuyết thì 
học sinh cũng chưa có hoạt động thực tiễn thực sự, chưa có sự kết hợp giữa lý 
thuyết và thực hành. 
 Năm là: Vận dụng dạy học định hướng hành động 
 Dạy học định hướng hành động là quan điểm dạy học nhằm làm cho hoạt 
động trí óc và hoạt động chân tay kết hợp chặt chẽ với nhau. Trong quá trình học 
tập, học sinh thực hiện các nhiệm vụ học tập và hoàn thành các sản phẩm hành 
động, có sự kết hợp linh hoạt giữa hoạt động trí tuệ và hoạt động tay chân. Đây là 
một quan điểm dạy học tích cực hoá và tiếp cận toàn thể. Vận dụng dạy học định 
hướng hành động có ý nghĩa quan trọng cho việc thực hiện nguyên lý giáo dục kết 
hợp lý thuyết với thực tiễn, tư duy và hành động, nhà trường và xã hội. 
 Sáu là: Tăng cường sử dụng phương tiện dạy học và công nghệ thông tin 
hợp lý hỗ trợ dạy học 
 Phương tiện dạy học có vai trò quan trọng trong việc đổi mới phương pháp 
dạy học, nhằm tăng cường tính trực quan và thực hành trong dạy học. Hiện nay, 
việc trang bị các phương tiện dạy học mới cho các trường phổ thông từng bước 
được tăng cường. Tuy nhiên các phương tiện dạy học tự làm của giáo viên luôn có 
ý nghĩa quan trọng, cần được phát huy. Đa phương tiện và công nghệ thông tin vừa 
là nội dung dạy học vừa là phương tiện dạy học trong dạy học hiện đại. 
 Bảy là: Sử dụng các kỹ thuật dạy học phát huy tính tích cực và sáng tạo 
Kỹ thuật dạy học là những cách thức hành động của giáo viên và học sinh trong 
các tình huống hành động nhằm thực hiện và điều khiển quá trình dạy học. Các kỹ 
thuật dạy học là những đơn vị nhỏ nhất của phương pháp dạy học. Có những kỹ 
thuật dạy học chung, có những kỹ thuật đặc thù của từng phương pháp dạy học, ví 
 8 
giáo viên nào giảng dạy lâu năm cũng có uy tín với học sinh, nếu không có phương 
pháp thích hợp, tạo hứng thú cho học sinh, tạo niềm đam mê, yêu thích môn học. 
Nhiều giáo viên mới ra trường, giảng dạy chưa nhiều năm đã tạo được những uy 
tín nhất định đối với học sinh. Mặc dù vậy uy tín này được khẳng định và nâng cao 
hơn nữa khi được trải nghiệm trong nhiều năm giảng dạy của mình, điều này đòi 
hỏi người giáo viên phải nỗ lực, cố gắng phấn đấu về trình độ chuyên môn, nghiệp 
vụ của mình, phải quan tâm chú ý đến tâm lý học sinh, đặc biệt học sinh lớp 11 
phần lớn là tâm lí các em có nhiều thay đổi, khả năng tiếp thu của học sinh trong 
giờ học Vật lý khác nhau, khả năng tự học của học sinh, phải luôn chú ý đổi mới 
phương pháp giảng dạy của mình theo hướng tích cực và phù hợp với từng đối 
tượng học sinh cụ thể ở từng lớp 11. 
 Việc gây hứng thú học tập môn Vật lý cho học sinh ở lớp 11 có thể được tiến 
hành bằng nhiều cách trong toàn bộ bài, chứ không phải chỉ trong một phần nhỏ. 
 Kinh nghiệm giảng dạy Vật lý nhiều năm cho thấy muốn tạo cho học sinh có 
nhu cầu kiến thức trong giờ Vật lý 11, giáo viên phải dựa vào nội dung cơ bản của 
bài Vật lý, phải căn cứ vào trình độ hiểu biết và đặc điểm tâm lý học sinh,bằng 
sự vận dụng linh hoạt các phương pháp giảng dạy Vật lý (Ví dụ: Phương pháp nêu 
vấn đề, phương pháp thực nghiệm, phương pháp đàm thoại gợi mở, phương pháp 
liên hệ thực tế, phương pháp thảo luận nhóm,) và bằng thực tế cần thiết chỉ cho 
học sinh thấy “cái mới”, “cái cần thiết” mà các em sẽ tìm thấy “Lời giải đáp trong 
bài giảng” Vật lý ở lớp 11 của giáo viên. 
 Muốn tạo hứng thú, sự chú ý học tập cho học sinh ngay từ đầu giờ lên lớp 
giáo viên phải có “ngôn ngữ dạy học” nghĩa là ngôn ngữ phải trong sáng, chính 
xác, không sáo rỗng, cầu kỳ, hình thức,Trong các bài giảng thường đưa học sinh 
vào các tình huống có vấn đề gắn với thực tế. 
 Ví dụ : Khi dạy bài 24: Nguồn điện. Giáo viên nêu vấn đề: Vì sao không 
dùng dây đồng, dây thép thay thế dây cầu chì trong các mạch điện? Từ đó định 
hướng cho học sinh hiểu và trả lời: 
 Dây bảo hiểm là một loại dây kim loại có điểm nóng chảy rất thấp như thiếc, 
chì, cacdimi...Các loại dây bảo hiểm lắp trên bảng điện trong nhà có thể bảo vệ 
được các thiết bị an toàn trên các phạm vi lớn hay nhỏ tùy theo đường điện. Khi 
dòng điện quá tải, hoặc đường điện xảy ra đoản mạch (chập điện) đều có thể làm 
cho dòng điện trong dây tăng lên quá lớn, làm tổn thất về điện và rất nguy hiểm 
 Khi lắp đặt dây bảo hiểm trong đường điện, cần chú ý cường độ dòng điện 
lưu thông trong dây, khi gặp nhiệt độ cao, nó có thể làm dây bảo hiểm nóng chảy, 
 10 
dây dẫn như thế nào? Trên cơ sở đó GV định hướng HS thấy được mối quan hệ
 q
I và đề nghị HS phát biểu bằng lời mối quan hệ này. 
 t
 Ví dụ 3: Khi dạy bài 24 - Nguồn điện 
 Để hình thành cho các em kỹ năng phân tích, tổng hợp, tự lực chiếm lĩnh 
kiến thức Mục II.2, GV định hướng cho HS trả lời các câu hỏi: 
 - Hiện tượng đoản mạch xảy ra khi nào? Khi đó cường độ dòng điện phụ 
thuộc vào những yếu tố nào? Tại sao sẽ rất có hại cho acquy nếu xảy ra đoản 
mạch? Làm thế nào để tránh hiện tượng này xảy ra? (Hiện tượng đoản mạch xảy ra 
khi nối hai cực của nguồn điện bằng dây dẫn có điện trở rất nhỏ. Khi hiện tượng 
này xảy ra, dòng điện chạy trong mạch kín có cường độ lớn sẽ làm hỏng acquy, 
dây dẫn nóng mạnh có thể gây cháy, bỏng. Để tránh hiện tượng này xảy ra, phải sử 
dụng cầu chì đúng định mức hoặc sử dụng cầu dao tự động (aptomat) đóng ngắt 
mạch khi cường độ dòng điện tăng tới một giá trị xác định chưa tới mức gây nguy 
hiểm) 
 - Hãy chứng tỏ rằng định luật Ôm đối với toàn mạch hoàn toàn phù hợp với 
định luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng? 
 3. Hình thành cho HS kĩ năng sử dụng phương pháp quan sát, suy diễn toán 
học và phương pháp thực nghiệm trong các bài học có thí nghiệm thực hành 
 + Phương pháp quan sát: Tổ chức cho HS sử dụng các giác quan để quan 
sát, nhận biết các dụng cụ thực hành, từ đó HS lựa chọn đúng các dụng cụ thực 
hành phù hợp với yêu cầu của bài 
 + Phương pháp suy diễn toán học: Dựa vào một thuyết hay định luật đã biết 
để suy ra định luật mới rồi dùng thí nghiệm để kiểm tra sự đúng đắn của nó 
 + Phương pháp thực nghiệm: Dùng một hệ thống thí nghiệm để làm bộc lộ 
mối quan hệ hàm số giữa các đại lượng có liên quan nhằm tìm ra định luật mới 
Đối với việc thực hành thí nghiệm, giáo viên cần tập trung vào các năng lực thực 
nghiệm, bao gồm các kỹ năng: hình thành giả thuyết nghiên cứu; thiết kế thí 
nghiệm, thực hiện thí nghiệm, phân tích dữ liệu và rút ra kết luận. 
 - Đặc trưng của phương pháp thực hành thí nghiệm là: 
 + Học sinh suy nghĩ và làm việc nhiều hơn (phát triển năng lực tư duy). 
 + Học sinh cùng nhau thảo luận theo định hướng của giáo viên (phát triển 
năng lực hợp tác, năng lực sử dụng ngôn ngữ,) 
 12 
cách đo các giá trị tương ứng của U, I và vẽ được đồ thị U=f(I) dưới dạng một 
đường thẳng để nghiệm lại định luật Ôm đối với đoạn mạch chứa nguồn điện: 
 U= E – Ir 
 + Biết cách lựa chọn phương án thí nghiệm để tiến hành khảo sát các quan 
hệ phụ thuộc giữa các đại lượng U, I hoặc I, R trong các định luật Ôm nêu trên. Ta 
có thể xác định chính xác giá trị suất điện động E và điện trở trong r của một pin 
điện hóa theo phương pháp vôn-ampe (tức là phương pháp dùng vôn kế đo hiệu 
điện thế và dùng ampe kế đo cường độ dòng điện để khảo sát các tính chất và hiện 
tượng vật lí). 
 Hình thành kĩ năng thực hành và xử lí kết quả đo 
 + Biết cách lựa chọn và sử dụng một số dụng cụ điện thích hợp và mắc 
chúng thành một mạch điện để tiến hành khảo sát . Cụ thể là: 
 - Biết cách lựa chọn và sử dụng nguồn điện thích hợp để cung cấp điện cho 
mạch điện 
 - Biết cách lựa chọn và sử dụng đồng hồ đo điện đa năng hiện số với thang 
đo thích hợp làm chức năng ampe kế, vôn kế hoặc ôm kế. 
 - Biết cách lựa chọn và sử dụng biến trở thích hợp để làm thay đổi cường độ 
dòng điện trong mạch (hoặc làm thay đổi hiệu điện thế giữa hai đầu mạch điện). 
 - Biết cách mắc các dụng cụ điện đã lựa chọn thành một mạch điện thích hợp 
để tiến hành các thí nghiệm. 
 + Biết cách biểu diễn các số liệu đo được của cường độ dòng điện I chạy 
trong mạch và hiệu điện thế U giữa hai đầu mạch điện dưới dạng một bảng số liệu 
hoặc một đồ thị để có thể tính được kết quả của phép đo theo đúng những quy tắc 
về sai số của phép đo các đại lượng vật lí 
 4. Định hướng phát triển năng lực học sinh trong các tiết bài tập, ôn tập 
 + Vận dụng khái niệm để làm bài tập trong quá trình học Vật lý 11 có tác 
dụng củng cố, mở rộng kiến thức, thúc đẩy tư duy học sinh phát triển. 
 + Định hướng HS về phương pháp giải giúp các em nắm vững những kiến 
thức cơ bản, phương pháp giải nhanh cần ghi nhớ, từ đó linh động trong việc xác 
định dạng bài tập.