Sáng kiến kinh nghiệm Đa dạng hóa hoạt động khởi động trong dạy học môn Khoa học tự nhiên Lớp 6

 Bởi thế tôi rất trăn trở để tìm ra những hình thức tổ chức hoạt động này có 
hiệu quả, thiết thực, gần gũi với nội dung bài học và mạnh dạn nghiên cứu sáng 
kiến: “Đa dạng hóa hoạt động khởi động trong dạy học môn Khoa học tự 
nhiên lớp 6” để nâng cao chất lượng giảng dạy.
 2. Tính cấp thiết của vấn đề
 Năm học 2021-2022 là một năm học đáng nhớ, đánh dấu sự thay đổi lớn 
trong giáo dục trung học cơ sở với việc thay sách giáo khoa lớp 6 theo chương 
trình giáo dục phổ thông 2018. Song song với việc thay sách giáo khoa thì kế 
hoạch bài dạy cũng thay đổi theo hướng dẫn tại công văn số 5512/BGDĐT- 
GDTrH ngày 18 tháng 12 năm 2020 của Bộ GDĐT cho phù hợp với kế hoạch 
giáo dục của giáo viên. Theo công văn thì hoạt động dạy học gồm bốn bước trong 
đó hoạt động khởi động có vai trò xóa đi sự ngại ngùng, e dè của người học và 
thu hẹp khoảng cách giữa người dạy - người học, người học - người học, làm “ấm 
lên” bầu không khí trong lớp học. Hoạt động khởi động bài học thường chỉ chiếm 
một vài phút đầu giờ nhưng có ý nghĩa rất quan trọng trong việc kích hoạt sự tích 
cực của người học.
 Tuy nhiên hiện nay phần lớn các thầy cô giáo đều hướng đến việc đổi mới 
trong hoạt động hình thành kiến thức mới là chủ yếu, chưa quan tâm đúng mức 
tới hoạt động khởi động cũng như vai trò của hoạt động này trong việc định hướng 
tiết dạy. Thực tế cho thấy hầu hết giáo viên khi thiết kế hoạt động khởi động 
thường chỉ làm theo hình thức giới thiệu qua một chút để vào bài, như vậy sẽ tiết 
kiệm được nhiều thời gian dành cho hoạt động khai thác kiến thức mới, không lo 
lắng nhiều về vấn đề thiếu thời gian, cháy giáo án... do đó tiết học tương đối khô 
khan và thiếu đi sự hợp tác tích cực của học sinh; ngay từ khi bước vào bài học 
sinh đã có tâm lý thụ động chờ giáo viên dẫn dắt nội dung từ đó sẽ khó tạo tâm 
lý để các em sẵn sàng thực hiện các hoạt động tiếp theo một cách tích cực.
 Bên cạnh đó, hầu hết học sinh ở trường TH&THCS Ba Tầng là người dân 
tộc Pa Cô, Bru - Vân Kiều, đời sống còn nhiều khó khăn nên sự quan tâm của 
phụ huynh đến việc học hành của con em còn hạn chế. Nhiều em ngoài giờ học phổ thông 2018; giới thiệu chương trình môn Khoa học tự nhiên lớp 6; tập huấn 
về phương pháp dạy học theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực học 
sinh....Ban giám hiệu nhà trường cũng hướng dẫn tổ Khoa học tự nhiên xây dựng 
khung kế hoạch giáo dục phù hợp với điều kiện thực tiễn của nhà trường.
 Giáo viên trong tổ đều đạt chuẩn và trên chuẩn, nhiệt tình, năng động, tâm 
huyết với nghề, có trình độ chuyên môn vững vàng, thành thạo về kỹ năng công 
nghệ thông tin, luôn học hỏi để từng bước hoàn thiện bản thân nhằm thực hiện 
tốt nhiệm vụ được giao.
 Phần lớn học sinh có tính kỷ luật cao, ngoan ngoãn, tích cực tham gia các 
hoạt động học tập và phong trào do đoàn, đội, trường tổ chức.
 1.2. Khó khăn
 Trường TH&THCS Ba Tầng là một trường nằm trong vùng đặc biệt khó 
khăn, cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học còn thiếu. Đặc biệt hiện nay trường 
chưa có các phòng học bộ môn, phòng thực hành - thí nghiệm, cho nên một số 
bài học trong chương trình giáo dục cũng như một số hoạt động không thể thực 
hiện được một cách hiệu quả nhất.
 Hầu hết học sinh ở đây là người dân tộc thiểu số, các em thường hay e dè, 
thiếu mạnh dạn trước tập thể, chưa tự tin trong học tập nên phần nào ảnh hưởng 
đến việc hình thành kiến thức, rèn luyện kỹ năng và phẩm chất cho các em.
 1.3. Thực trạng của việc áp dụng hoạt động khởi động trong môn Khoa 
học tự nhiên lớp 6 tại trường TH&THCS Ba Tang
 Tất cả giáo viên trong trường đều có tinh thần tự đổi mới phương pháp dạy 
học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh; tuy nhiên phần lớn các thầy 
cô giáo đều hướng đến việc đổi mới trong hoạt động hình thành kiến thức là chủ 
yếu, chưa quan tâm đúng mức tới hoạt động khởi động.
Để khách quan tôi đã tiến hành khảo sát việc tổ chức hoạt động khởi động của 5 
giáo viên giảng dạy môn Khoa học tự nhiên tại trường TH&THCS Ba Tầng và 
thu được kết quả như sau: nội dung bài học nhưng nhằm mục đích kiểm tra và hệ thống lại kiến thức là chủ 
yếu. Hoạt động khởi động được thầy cô tổ chức dưới dạng hoạt động đơn giản 
hoặc dẫn dắt vào bài, dó đó người thực hiện chủ yếu là giáo viên cho nên mức độ 
thu hút và hiệu quả chưa cao, dù rất cố gắng nhưng nhiều giáo viên không thể lôi 
kéo sự tập trung của học sinh mà tạo cho học sinh cảm giác mệt mỏi, thụ động.
Năm học 2022 - 2023 tôi được phân công giảng dạy bộ môn Khoa học tự nhiên 
6, qua khảo sát đối với 99 học sinh lớp 6 tôi thu được kết quả như sau:
 Nội dung Số lượng Tỷ lệ % 
 1. Em có chuẩn bị bài trước khi đến lớp không? 
 - Thường xuyên 80 80,8 
 - Thỉnh thoảng 10 10,1 
 - Không 9 9,1 
 2. Em thích thú với cách tổ chức hoạt động khởi 
 động nào của thầy (cô)? 
 - Kiểm tra bài cũ, vào ngay bài mới 13 13,1 
 - Giáo viên giới thiệu ngắn gọn nội dung bài mới 10 10,1 
 - Thiết kế hoạt động khởi động khác: trò chơi, xem 76 76,8 
 video 
 3. Em có hứng thú khi được tham gia vào hoạt 
 động khởi động không? 
 - Có 94 94,9 
 - Không 5 5,1 
 4. Khởi động có giúp em định hướng được kiến 
 thức mới cần tìm hiểu không? 
 - Định hướng tốt 75 75,7 
 - Chưa rõ ràng 5 5,1 
 - Không định hướng được 19 19,2 
 5. Sau hoạt động khởi động em có hứng thú tham các hoạt động khởi động từ mục tiêu cho đến hình thức tổ chức nhằm tạo hứng 
thú học tập cho học sinh trong môn Khoa học tự nhiên 6. Vậy nên tôi dự kiến thời 
gian thực hiện trong cả năm học và thực nghiệm trên đối tượng là học sinh lớp 6 
tại trường TH&THCS Ba T ầng.
 Sau đây tôi xin đưa ra một số giải pháp như sau:
 2.1.1. Đa dạng trong việc xác định mục tiêu cho hoạt động khởi động
 Hoạt động khởi động thường chỉ chiếm một vài phút đầu giờ nhưng có ý 
nghĩa rất quan trọng trong việc kích hoạt sự tích cực của người học. Việc lựa chọn 
mục tiêu để tổ chức hoạt động khởi động là bước đầu tiên quyết định sự thành 
công của tiết học. Vì vậy, giáo viên cần phải nắm chắc mục tiêu và linh hoạt lựa 
chọn mục tiêu khởi động phù hợp với mỗi bài học để không gây sự nhàm chán 
cho học sinh. Vậy hoạt động khởi động nhằm những mục tiêu nào?
 - Trước hết, hoạt động khởi động nhằm mục đích tạo hứng thú học tập cho 
học sinh.
 Một khởi động bài học hiệu quả trước hết phải tạo được hứng thú cho học 
sinh. Không phải bất cứ học sinh nào đều có sẵn niềm say mê, yêu thích đối với 
môn học. Vì vậy, nhiệm vụ của hoạt động khởi động là khơi gợi hứng thú đối với 
bài học và hơn thế nữa còn khơi dậy niềm đam mê, gây dựng, bồi đắp tình yêu 
lâu bền đối với môn học. Dạy học trò không có hứng thú cũng chỉ như “đập búa 
trên sắt nguội” mà thôi. Bởi vậy, người thầy trước hết phải là người “thắp lửa 
đam mê”. Đặc biệt đối với môn Khoa học tự nhiên, chỉ có niềm đam mê mới giúp 
các em khám phá thế giới thiên nhiên vô cùng phong phú và đa dạng.
 - Mục tiêu thứ hai của hoạt động khởi động là huy động vốn tri thức, kĩ năng 
nền tảng của học sinh. Bởi dạy học là một quá trình kiến tạo. Nếu như tri thức, kĩ 
năng học sinh tiếp nhận được ví như ngôi nhà, thì nền móng sẽ xuất phát từ những 
tri thức, kĩ năng vốn có, nền tảng của người học. Quan điểm dạy học kiến tạo đặc 
biệt chú ý đến việc huy động kiến thức, kĩ năng, hệ giá trị nền tảng của cá nhân 
người học tạo tiền đề cho việc tiếp nhận kiến thức mới. Vì vậy, một khởi động 
bài học hiệu quả nên tạo ra cơ hội cho các em tự làm sống lại những kiến thức * Khởi động bằng phương pháp trò chơi
 Phương pháp trò chơi là phương pháp thông qua việc tổ chức các trò chơi 
có liên quan đến nội dung bài học nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh ngay 
từ khi bắt đầu bài học mới.
 Tổ chức hoạt động khởi động bằng trò chơi có những thuận lợi là phát huy 
tính sáng tạo, hấp dẫn, gây hứng thú cho học sinh, giúp học sinh dễ tiếp thu kiến 
thức mới, giúp chuyển tải nhiều tri thức của nhiều lĩnh vực khác nhau. Trò chơi 
còn là hoạt động được các học sinh thích thú tham gia. Vì vậy nó có khả năng lôi 
kéo sự chú ý và khơi dậy được hứng thú học tập. Rất nhiều trò chơi ngoài mục 
đích đó còn có thể ôn tập kiến thức cũ hoặc dẫn dắt các em vào hoạt động tìm 
kiếm tri thức mới một cách tự nhiên, nhẹ nhàng. Hoặc có những trò chơi giúp các 
em vận động tay chân khiến cho cơ thể tỉnh táo, giảm bớt những áp lực tâm lý do 
tiết học trước gây ra.
 Do đó khi lựa chọn và thiết kế trò chơi cần đảm bảo những yêu cầu sau:
 - Mục đích của trò chơi phải thể hiện mục tiêu của bài học hoặc một phần 
của bài học.
 - Hình thức chơi đa dạng giúp học sinh được thay đổi các hoạt động học tập 
trên lớp, phối hợp các hoạt động trí tuệ với các hoạt động vận động.
 - Luật chơi đơn giản để học sinh dễ nhớ, dễ thực hiện. Cần đưa ra các cách 
chơi có nhiều học sinh tham gia để tăng cường kỹ năng học tập hợp tác.
 - Các dụng cụ chơi cần đơn giản, dễ làm hoặc dễ tìm kiếm tại chỗ.
 Trong quá trình tổ chức hoạt động khởi động bằng trò chơi bản thân tôi 
thường sử dụng một số trò chơi sinh hoạt tập thể như cao - thấp - dài - ngắn, nói 
và làm ngược, ngón tay nhúc nhích, con thỏ ăn cỏ, tôi bảo, thụt - thò, cây sen, 
mưa rơi, ban nhạc hào tấu, chuyền bóng ... hay những trò chơi học tập dành cho 
nhóm hoặc cá nhân được thiết kế trên PowerPoint như con số may mắn, vòng 
quay kì diệu, ô cửa bí mật, giải ô chữ, cây thông điệp, domino, người leo núi, cờ
caro ... sinh, thông thường là từ 5 - 7 câu với đủ các mức độ nhận thức. Từ đó giáo viên 
dẫn vào bài mới.
 Ví dụ 2: Khi dạy bài 29 - Virus, tôi đã sử dụng trò chơi “Ô cửa bí mật” để 
tổ chức hoạt động khởi động. Bí mật của trò chơi này là một bức tranh về virut 
corona được dấu sau sáu ô cửa. Học sinh muốn biết bí ẩn đó là gì thì học sinh cần 
mở các ô cửa bằng cách trả lời câu hỏi chứa trong đó. Từ đó giáo viên dẫn vào 
bài mới.
 * Khởi động bằng sử dụng tranh ảnh, video-clip, mẫu vật có liên quan 
đến bài học
 Mục đích của việc sử dụng tranh ảnh, video - clip để học sinh được trải 
nghiệm, được phát huy những tri thức vốn có của mình về vấn đề của tiết học tạo 
thêm hứng thú cho giờ học
 Việc sử dụng hình ảnh, video vào hoạt động khởi động làm cho giờ học bớt 
khô khan, cứng nhắc. Đồng thời làm tăng tính hấp dẫn đối với nội dung học tập, 
gây hứng thú học tập ở học sinh, làm cho việc học trở nên dễ dàng, thuận lợi hơn.
 Ví dụ 1: Để khởi động cho bài 30 - Nguyên sinh vật, tôi cho học sinh quan 
sát giọt nước trong ao hồ dưới kính hiển vi. Với kĩ năng sử dụng kính hiển vi đã 
học trước đó các em sẽ dễ dàng quan sát được những sinh vật nhỏ bé chứa trong 
đó. Từ đó khơi gợi cho các em sự tò mò, hứng thú muốn khám phá xem đó là 
những sinh vật gì, có cấu tạo ra sao? Hình 8: Học sinh xem video - clip về động vật
 * Khởi động bằng các bài tập hay câu hỏi tình huống
 Mục đích của việc đặt câu hỏi và tình huống là thách thức các ý tưởng hiện 
tại, thăm dò kiến thức người học, khẳng định vấn đề đã được người học hiểu rõ 
và thu hút người học tạo ra không khí học tập sống động. Câu hỏi, bài tập phải 
liên quan bài học, những dự kiến về kế hoạch học tập tiếp theo hoặc những dự 
đoán về kết quả của tình huống. Muốn vậy thì câu hỏi, bài tập cần có nhiều mức 
độ như nhận biết, thông hiểu, vận dụng. Các câu hỏi phải có câu hỏi dễ, câu hỏi 
khó liên quan đến nội dung bài học, đòi hỏi học sinh phải tư duy, phải chủ động 
khai thác kiến thức mới. Giáo viên phải biết cách sử dụng câu hỏi đóng, câu hỏi 
mở. Dù có bất kỳ hình thức nào thì giáo viên phải dùng câu hỏi kết nối học sinh 
tham gia vào hoạt động học. Giáo viên có thể dự kiến hoạt động của học sinh, tức 
là học sinh làm gì? Trả lời câu hỏi như thế nào? Sẽ có những thắc mắc gì? Đồng 
thời giáo viên phải biết cách xử lý các câu trả lời của học sinh như biết khen ngợi, 
ghi nhận đóng góp tránh phê bình thẳng thắn, phải luôn luôn khích lệ học sinh 
tham gia xây dựng. Do đó nếu trong hoạt động khởi động, nếu giáo viên đưa ra 
được tình huống khó thì vẫn có thể hấp dẫn, kích thích trí tò mò của học sinh để 
các em có nhu cầu tìm hiểu để tự giác, tích cực giải quyết điều khúc mắc đã được 
đưa ra trước đó. viên làm rõ chủ đề bài học bằng những câu hỏi có tính định hướng nhằm chuẩn 
bị tâm thế tiếp nhận bài học mới cho học sinh.
 Trong quá trình tổ chức giáo viên nên sử dụng những câu chuyện thật ngắn 
gọn, hấp dẫn, sát với thực tế, phù hợp với nhận thức và tâm lý lứa tuổi học sinh 
sẽ tạo được ở các em những ấn tượng mạnh mẽ, những cảm xúc sâu sắc và sự 
hứng thú trong học tập.
 Ví dụ: Khi dạy bài 18: Tế bào - đơn vị cơ bản của sự sống. Tôi đã kể cho 
học sinh nghe về tiểu sử của nhà khoa học Robert Hooke từ quyển sách “Những 
kỳ lạ trong thế giới sinh vật”. Câu chuyện như sau: Robert Hooke (1635-1702) 
là một trong những nhà khoa học nhưng vốn dĩ ông không phải là một nhà nghiên 
cứu mà ông ấy là một người buôn vải. Tuy nhiên ông có đam mê với việc nghiên 
cứu khoa học, ông ấy muốn quan sát những vật thể, thế giới mà con người chúng 
ta không thể quan sát bằng mắt thường. Robert Hooke là một trong những người 
có đóng góp to lớn trong việc tạo nên và cải thiện kính hiển vi. Thời đó, kính hiển 
vi rất đơn giản, Robert Hooke đã sử dụng kính hiển vi của mình để quan sát mọi 
thứ xung quanh từ sợi vải đến chất cặn bám trên răng, những giọt nước... Năm 
1665 ông tiến hành quan sát mẫu vỏ cây dưới kính hiển vi của mình, ông thấy 
trong lớp vỏ cây có nhiều ô xếp cạnh nhau. Làm thế nào để đặt tên cho các ô đó? 
Ông đã nghĩ đến các căn phòng của các linh mục sống và làm việc, các căn phòng 
đó được gọi là Cell, nên ông đặt tên cho các ô nhỏ đó là Cell và ngày nay thuật 
ngữ này trong Tiếng Việt người ta mô tả tế bào.